Xe Tăng Xô Viết ở Budapest 1956
Các cuộc biểu tình và diễn biến chống Liên Xô ở các nước hậu chiến đang xây dựng chủ nghĩa xã hội đã bắt đầu xuất hiện từ thời Stalin (đó là lẽ tất nhiên của công cuộc xây dựng xã hội mới, những phần tử tàn dư xã hội tư bản nổi lên bạo loạn), nhưng sau khi ông qua đời vào năm 1953, chúng đã lan rộng hơn. Các cuộc biểu tình rầm rộ đã diễn ra ở Ba Lan, Hungary, và Cộng hòa Dân chủ Đức (GDR).
Cái chết của I. Stalin và những hành động tiếp theo của Nikita Khrushchev nhằm "vạch trần sùng bái cá nhân" đóng vai trò quyết định trong việc khơi mào các sự kiện ở Hungary.
Như đã biết, trong Thế chiến thứ hai, Hungary tham gia phe phát xít, quân đội của họ tham gia chiếm đóng lãnh thổ Liên Xô, và ba sư đoàn SS được thành lập từ người Hungary. Từ năm 1944–1945, quân đội Hungary bị đánh bại, lãnh thổ của họ bị Hồng quân chiếm đóng. Hungary (với tư cách là cựu đồng minh của Đức Quốc xã) phải trả một khoản bồi thường chiến tranh (reparations) đáng kể cho Liên Xô, Tiệp Khắc và Nam Tư, chiếm tới một phần tư GDP của Hungary.
Sau chiến tranh, các cuộc bầu cử tự do đã được tổ chức trong nước theo quy định của Hiệp định Yalta, trong đó Đảng Tiểu nông Chủ nghĩa giành được đa số. Tuy nhiên, ủy ban kiểm soát, do Thống chế Liên Xô Voroshilov đứng đầu, chỉ trao cho phe đa số chiến thắng một nửa số ghế trong Nội các Bộ trưởng, và các vị trí chủ chốt vẫn do Đảng Cộng sản Hungary nắm giữ.
Các đảng viên Cộng sản, nhờ sự hỗ trợ của quân đội Liên Xô, đã bắt giữ hầu hết các nhà lãnh đạo của các đảng đối lập, và vào năm 1947, họ tổ chức các cuộc bầu cử mới. Đến năm 1949, quyền lực trong nước chủ yếu do những người Cộng sản đại diện. Chế độ của Mátyás Rákosi được thiết lập ở Hungary. Quá trình tập thể hóa được tiến hành, các cuộc đàn áp hàng loạt bắt đầu nhắm vào phe đối lập, nhà thờ, các sĩ quan và chính trị gia của chế độ cũ.
Mátyás Rákosi Là Ai?
Mátyás Rákosi, tên khai sinh là Mátyás Rosenfeld (14 tháng 3 năm 1892, Serbia – 5 tháng 2 năm 1971, Gorky, Liên Xô) – là một chính trị gia, nhà cách mạng Hungary.
Rákosi là người con thứ sáu trong một gia đình Do Thái nghèo. Trong Thế chiến thứ nhất, ông chiến đấu ở Mặt trận phía Đông, bị bắt làm tù binh và gia nhập Đảng Cộng sản Hungary.
Ông trở về Hungary, tham gia chính phủ của Béla Kun. Sau khi chính phủ này sụp đổ, ông trốn sang Liên Xô. Ông tham gia vào các cơ quan lãnh đạo của Quốc tế Cộng sản (Comintern). Năm 1945, ông trở về Hungary và lãnh đạo Đảng Cộng sản Hungary. Năm 1948, ông buộc Đảng Dân chủ Xã hội hợp nhất với Đảng Cộng sản Hungary thành một Đảng Lao động Hungary (VPT) duy nhất, và ông được bầu làm Tổng Bí thư.
Dưới thời ông, quá trình quốc hữu hóa nền kinh tế và hợp tác hóa nông nghiệp cấp tốc đã diễn ra. Từ cuối những năm 1940, ông phát động một chiến dịch chống lại chủ nghĩa Phục quốc Do Thái, đồng thời loại bỏ đối thủ chính trị của mình - Bộ trưởng Nội vụ László Rajk.
Sau bài phát biểu của Khrushchev tại Đại hội XX Đảng Cộng sản Liên Xô, Rákosi bị cách chức Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Lao động Hungary (Ernő Gerő thay thế ông). Ngay sau cuộc nổi dậy ở Hungary năm 1956, ông bị đưa sang Liên Xô, sống ở thành phố Gorky. Năm 1970, ông được đề nghị từ bỏ hoạt động chính trị ở Hungary để đổi lấy việc trở về Hungary, nhưng Rákosi đã từ chối.
Điều Gì Trực Tiếp Dẫn Đến Cuộc Nổi Dậy?
Trước hết, đại đa số người Hungary không cho rằng đất nước của họ có tội trong việc khơi mào Thế chiến thứ hai và tin rằng Moscow đã đối xử với Hungary một cách cực kỳ bất công. Và mặc dù các cựu đồng minh phương Tây của Liên Xô trong liên minh chống Hitler đã ủng hộ tất cả các điều khoản của hiệp ước hòa bình năm 1947, nhưng họ ở xa, còn người Nga thì ở gần. Đương nhiên, giới địa chủ và tư sản đã mất tài sản cũng bất mãn. Các đài phát thanh phương Tây như "Tiếng nói Hoa Kỳ", BBC và các đài khác tích cực tác động đến dân chúng, kêu gọi họ đấu tranh cho tự do và hứa hẹn viện trợ ngay lập tức trong trường hợp nổi dậy, bao gồm cả việc NATO đưa quân vào lãnh thổ Hungary.
Cái chết của Stalin và bài phát biểu của Khrushchev tại Đại hội XX Đảng Cộng sản Liên Xô đã khơi dậy những nỗ lực xóa bỏ chế độ Cộng sản ở tất cả các quốc gia Đông Âu, một trong những biểu hiện nổi bật nhất là việc phục hồi và đưa nhà cải cách Ba Lan Władysław Gomułka trở lại nắm quyền vào tháng 10 năm 1956.
Sau khi tượng đài Stalin bị lật đổ khỏi bệ, những người nổi dậy đã cố gắng gây ra sự phá hủy tối đa.
Một vai trò quan trọng cũng là việc vào tháng 5 năm 1955, nước Áo láng giềng đã trở thành một quốc gia độc lập trung lập thống nhất, từ đó các lực lượng chiếm đóng của Đồng minh đã được rút đi sau khi ký hiệp ước hòa bình (quân đội Liên Xô đã ở Hungary từ năm 1944).
Cuộc nổi dậy Poznań vào tháng 7 năm 1956 ở Ba Lan gây tiếng vang lớn cũng làm gia tăng tâm lý chỉ trích trong dân chúng, đặc biệt là giới sinh viên và giới trí thức. Từ giữa năm, "Câu lạc bộ Petőfi" bắt đầu hoạt động tích cực, nơi thảo luận về những vấn đề cấp bách nhất mà Hungary đang phải đối mặt.
Cuộc Nổi Dậy Do Sinh Viên Khởi Xướng
Ngày 16 tháng 10 năm 1956, sinh viên Đại học Szeged đồng loạt rút khỏi "Liên đoàn Thanh niên Dân chủ" thân Cộng sản (tổ chức tương tự Đoàn Thanh niên Cộng sản Komsomol của Hungary) và tái lập "Liên đoàn Sinh viên các Trường Đại học và Học viện Hungary", tổ chức đã tồn tại sau chiến tranh và bị chính phủ giải tán. Trong vòng vài ngày, các chi nhánh của Liên đoàn xuất hiện ở Pécs, Miskolc và các thành phố khác.
Ngày 22 tháng 10, sinh viên Đại học Kỹ thuật Budapest tham gia phong trào này, họ đã đưa ra một danh sách 16 yêu sách đối với chính quyền và lên kế hoạch cho một cuộc tuần hành phản đối vào ngày 23 tháng 10 từ tượng đài Bem (tướng Ba Lan, anh hùng của Cách mạng Hungary năm 1848) đến tượng đài Petőfi.
23 tháng 10
Vào 3 giờ chiều, cuộc biểu tình bắt đầu, với sự tham gia của hàng chục nghìn người, ngoài sinh viên. Những người biểu tình mang cờ đỏ, biểu ngữ với khẩu hiệu về tình hữu nghị Xô-Hungary, về việc đưa Imre Nagy vào chính phủ, v.v. Tại các quảng trường Jászai Mari, ngày 15 tháng 3, trên các phố Kossuth và Rákóczi, các nhóm có tư tưởng cấp tiến đã tham gia cùng những người biểu tình, hô vang các khẩu hiệu khác. Họ yêu cầu khôi phục quốc huy cũ của Hungary, quốc lễ cũ thay vì Ngày Giải phóng khỏi Chủ nghĩa Phát xít, bãi bỏ huấn luyện quân sự và các bài học tiếng Nga. Ngoài ra, các yêu cầu về tổ chức bầu cử tự do, thành lập chính phủ do Nagy lãnh đạo và rút quân Liên Xô khỏi Hungary cũng được đưa ra.
Vào lúc 20 giờ, Bí thư thứ nhất Ban Chấp hành Trung ương Đảng Lao động Hungary Ernő Gerő đã có bài phát biểu trên đài phát thanh, kịch liệt lên án những người biểu tình. Đáp lại, một nhóm lớn người biểu tình đã cố gắng xông vào phòng thu phát sóng của Đài Phát thanh với yêu cầu phát sóng các yêu sách của người biểu tình. Nỗ lực này dẫn đến xung đột với các đơn vị an ninh nhà nước Hungary (ÁVH) bảo vệ Đài Phát thanh, trong đó những người chết và bị thương đầu tiên xuất hiện sau 21 giờ. Những người nổi dậy có được vũ khí bằng cách cướp từ lực lượng tăng viện được cử đến giúp bảo vệ đài phát thanh, cũng như từ các kho dự trữ phòng không dân sự và các đồn cảnh sát bị chiếm giữ.
Một nhóm nổi dậy đã đột nhập vào doanh trại Kilián, nơi có ba tiểu đoàn xây dựng, và chiếm vũ khí của họ. Nhiều lính xây dựng đã gia nhập phe nổi dậy. Cuộc giao tranh ác liệt tại và xung quanh Đài Phát thanh tiếp tục suốt đêm.
Vào lúc 23 giờ, dựa trên quyết định của Đoàn Chủ tịch Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô, Tổng Tham mưu trưởng Lực lượng Vũ trang Liên Xô, Thống chế V. D. Sokolovsky, đã ra lệnh cho chỉ huy Quân đoàn Đặc biệt bắt đầu di chuyển vào Budapest để hỗ trợ quân đội Hungary "khôi phục trật tự và tạo điều kiện cho lao động sáng tạo hòa bình". Các đơn vị của Quân đoàn Đặc biệt đến Budapest vào 6 giờ sáng và tham gia chiến đấu với những người nổi dậy.
Vào đêm 24 tháng 10, khoảng 6.000 quân nhân Quân đội Liên Xô, 290 xe tăng, 120 xe bọc thép, 156 khẩu pháo đã được đưa vào Budapest. Buổi tối, các đơn vị của Quân đoàn Súng trường số 3 của Quân đội Nhân dân Hungary (VNA) đã tham gia cùng họ.
Các thành viên của Đoàn Chủ tịch Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô A. I. Mikoyan và M. A. Suslov, Chủ tịch KGB I. A. Serov, Phó Tổng Tham mưu trưởng, Đại tướng M. S. Malinin đã đến Budapest.
Sáng ngày 25 tháng 10, Sư đoàn Cơ giới Cận vệ 33 tiếp cận Budapest, và buổi tối là Sư đoàn Súng trường Cận vệ 128, hợp nhất vào Quân đoàn Đặc biệt.
Trong thời gian này, một sự cố đã xảy ra trong một cuộc mít tinh gần Tòa nhà Quốc hội: hỏa lực đã được khai hỏa từ các tầng trên, khiến một sĩ quan Liên Xô thiệt mạng và một xe tăng bị đốt cháy. Đáp lại, quân đội Liên Xô đã khai hỏa vào những người biểu tình, khiến 61 người thiệt mạng và 284 người bị thương từ cả hai phía.
Nỗ Lực Thỏa Hiệp Bất Thành
Trước đó, vào đêm 23 tháng 10 năm 1956, lãnh đạo Đảng Cộng sản Hungary đã quyết định bổ nhiệm Imre Nagy làm Thủ tướng, người đã giữ chức vụ này từ năm 1953–1955, nổi tiếng với quan điểm cải cách, vì điều này ông đã bị đàn áp, nhưng đã được phục hồi chức vụ không lâu trước cuộc nổi dậy. Imre Nagy thường bị buộc tội rằng yêu cầu chính thức gửi đến quân đội Liên Xô để hỗ trợ dập tắt cuộc nổi dậy đã được gửi đi không phải không có sự tham gia của ông. Những người ủng hộ ông khẳng định rằng quyết định này được đưa ra sau lưng ông bởi Bí thư thứ nhất Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Hungary Ernő Gerő và cựu Thủ tướng András Hegedüs, và bản thân Nagy phản đối việc lôi kéo quân đội Liên Xô.
Trong bối cảnh đó, vào ngày 24 tháng 10, Nagy được bổ nhiệm làm Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng. Ông ngay lập tức tìm cách không chống lại cuộc nổi dậy, mà là lãnh đạo nó.
Ngày 28 tháng 10, Imre Nagy công nhận sự phẫn nộ của người dân là chính đáng, phát biểu trên đài phát thanh và tuyên bố rằng "chính phủ lên án những quan điểm coi phong trào nhân dân vĩ đại hiện nay là phản cách mạng".
Chính phủ tuyên bố ngừng bắn và bắt đầu đàm phán với Liên Xô về việc rút quân Liên Xô khỏi Hungary.
Đến ngày 30 tháng 10, tất cả quân đội Liên Xô đã được rút khỏi thủ đô đến các địa điểm đóng quân. Các cơ quan an ninh nhà nước đã bị giải tán. Đường phố các thành phố Hungary gần như không có chính quyền.
Ngày 30 tháng 10, chính phủ Imre Nagy đã quyết định khôi phục hệ thống đa đảng ở Hungary và thành lập một chính phủ liên minh gồm đại diện của Đảng Lao động Hungary, Đảng Tiểu nông Chủ nghĩa Độc lập, Đảng Nông dân Quốc gia và Đảng Dân chủ Xã hội được tái lập. Việc tổ chức các cuộc bầu cử tự do sắp tới đã được công bố.
Và cuộc nổi dậy, đã không còn kiểm soát được, vẫn tiếp diễn.
Ủy ban thành phố Budapest của Đảng Lao động Hungary đã bị những người nổi dậy chiếm giữ, và hơn 20 đảng viên Cộng sản đã bị đám đông treo cổ. Hình ảnh những đảng viên Cộng sản bị treo cổ với dấu vết bị tra tấn, với khuôn mặt bị biến dạng bởi axit, đã lan truyền khắp thế giới.
Nagy không thể làm được gì nhiều nữa. Cuộc nổi dậy lan sang các thành phố khác và lan rộng... Hỗn loạn nhanh chóng xảy ra trong nước. Giao thông đường sắt bị cắt, các sân bay ngừng hoạt động, các cửa hàng, siêu thị và ngân hàng đóng cửa. Những người nổi dậy lùng sục trên đường phố, săn lùng các nhân viên an ninh nhà nước. Họ bị nhận dạng bởi đôi giày màu vàng nổi tiếng, bị xé xác hoặc bị treo ngược, đôi khi bị thiến. Các nhà lãnh đạo đảng bị bắt bị đóng đinh vào sàn nhà bằng những chiếc đinh lớn, với những bức chân dung Lenin được đặt vào tay họ.
31 tháng 10 – 4 tháng 11
Sự phát triển của các sự kiện ở Hungary trùng hợp với Khủng hoảng Kênh đào Suez. Ngày 29 tháng 10, Israel, và sau đó là các thành viên NATO là Anh và Pháp, đã tấn công Ai Cập được Liên Xô hậu thuẫn nhằm chiếm Kênh đào Suez, nơi họ đổ bộ quân.
Ngày 31 tháng 10, Khrushchev tuyên bố tại cuộc họp của Đoàn Chủ tịch Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô: "Nếu chúng ta rời khỏi Hungary, điều đó sẽ khuyến khích những kẻ đế quốc Mỹ, Anh và Pháp. Họ sẽ coi đó là điểm yếu của chúng ta và sẽ tiến lên." Quyết định đã được đưa ra là thành lập "chính phủ cách mạng công nông" do János Kádár đứng đầu và tiến hành một chiến dịch quân sự nhằm lật đổ chính phủ Imre Nagy. Kế hoạch cho chiến dịch, được đặt tên là "Cơn lốc", được phát triển dưới sự lãnh đạo của Bộ trưởng Quốc phòng Liên Xô Georgy Konstantinovich Zhukov.
Chính phủ Hungary vào ngày 1 tháng 11, khi quân đội Liên Xô được lệnh không rời khỏi các vị trí đóng quân, đã quyết định rút khỏi Hiệp ước Warsaw và trao công hàm tương ứng cho đại sứ quán Liên Xô. Đồng thời, Hungary kêu gọi Liên Hợp Quốc giúp đỡ bảo vệ tính trung lập của mình. Các biện pháp cũng được thực hiện để bảo vệ Budapest trong trường hợp "tấn công từ bên ngoài có thể xảy ra".
Sáng sớm ngày 4 tháng 11, các đơn vị quân đội Liên Xô mới dưới sự chỉ huy chung của Nguyên soái Liên Xô Georgy Konstantinovich Zhukov bắt đầu tiến vào Hungary.
4 tháng 11. Chiến dịch "Cơn lốc".
Ngày 4 tháng 11, Chiến dịch "Cơn lốc" của Liên Xô bắt đầu và trong cùng ngày, các mục tiêu chính ở Budapest đã bị chiếm giữ. Các thành viên chính phủ Imre Nagy đã trú ẩn trong đại sứ quán Nam Tư. Tuy nhiên, các đơn vị Vệ binh Quốc gia Hungary và các đơn vị quân đội riêng lẻ vẫn tiếp tục kháng cự quân đội Liên Xô.
Quân đội Liên Xô đã tiến hành pháo kích vào các ổ kháng cự và sau đó tiến hành càn quét bằng bộ binh với sự hỗ trợ của xe tăng. Các trung tâm kháng cự chính là các khu vực ngoại ô công nhân của Budapest, nơi các hội đồng công nhân đã cố gắng lãnh đạo một cuộc kháng cự ít nhiều có tổ chức. Những khu vực này của thành phố đã phải chịu những trận pháo kích dữ dội nhất.
Chống lại những người nổi dậy (hơn 50.000 người Hungary tham gia cuộc nổi dậy) là quân đội Liên Xô (tổng cộng 31.550 binh sĩ và sĩ quan) với sự hỗ trợ của các đội Dân quân Công nhân Hungary (25.000 người) và các cơ quan an ninh nhà nước Hungary (1.500 người).
Các đơn vị và đội hình Liên Xô tham gia các sự kiện ở Hungary:
Quân đoàn Đặc biệt:
Sư đoàn Cơ giới Cận vệ 2 (Nikolayev-Budapest)
Sư đoàn Cơ giới Cận vệ 11 (sau năm 1957 – Sư đoàn Tăng Cận vệ 30)
Sư đoàn Cơ giới Cận vệ 17 (Yenakievo-Danube)
Sư đoàn Cơ giới Cận vệ 33 (Kherson)
Sư đoàn Súng trường Cận vệ 128 (sau năm 1957 – Sư đoàn Súng trường Cơ giới Cận vệ 128)
Sư đoàn Dù Cận vệ 7
Trung đoàn Dù 80
Trung đoàn Dù 108
Sư đoàn Dù Cận vệ 31
Trung đoàn Dù 114
Trung đoàn Dù 381
Tập đoàn quân Cơ giới 8 Quân khu Ciscarpathia (sau năm 1957 – Tập đoàn quân Tăng 8)
Tập đoàn quân 38 Quân khu Ciscarpathia
Sư đoàn Cơ giới Cận vệ 13 (Poltava) (sau năm 1957 – Sư đoàn Tăng Cận vệ 21)
Sư đoàn Cơ giới 27 (Cherkasy) (sau năm 1957 – Sư đoàn Súng trường Cơ giới 27).
Tổng cộng tham gia chiến dịch:
Cá nhân – 31.550 người
Xe tăng và pháo tự hành – 1.130 chiếc
Pháo và súng cối – 615 khẩu
Pháo phòng không – 185 khẩu
Xe bọc thép – 380 chiếc
Ô tô – 3.830 chiếc
Kết Thúc Cuộc Nổi Dậy
Sau ngày 10 tháng 11, cho đến giữa tháng 12, các hội đồng công nhân vẫn tiếp tục hoạt động, thường xuyên đàm phán trực tiếp với chỉ huy các đơn vị Liên Xô. Tuy nhiên, đến ngày 19 tháng 12 năm 1956, các hội đồng công nhân đã bị cơ quan an ninh nhà nước giải tán, và các nhà lãnh đạo của họ bị bắt giữ.
Người Hungary di cư hàng loạt – gần 200.000 người (5% tổng dân số) đã rời khỏi đất nước, khiến các trại tị nạn phải được thành lập ở Traiskirchen và Graz ở Áo.
Ngay sau khi cuộc nổi dậy bị dập tắt, các cuộc bắt giữ hàng loạt bắt đầu: tổng cộng, các cơ quan mật vụ Hungary và đồng nghiệp Liên Xô của họ đã bắt giữ khoảng 5.000 người Hungary (846 người trong số họ bị gửi đến các nhà tù Liên Xô), trong đó "một số lượng đáng kể thành viên Đảng Lao động Hungary, quân nhân và sinh viên trẻ".
Thủ tướng Imre Nagy và các thành viên chính phủ của ông vào ngày 22 tháng 11 năm 1956 đã bị dụ ra khỏi đại sứ quán Nam Tư, nơi họ trú ẩn, và bị giam giữ trên lãnh thổ Romania. Sau đó, họ được đưa trở lại Hungary, và một phiên tòa đã được tổ chức xét xử họ. Imre Nagy và cựu Bộ trưởng Quốc phòng Pál Maléter đã bị kết án tử hình với tội danh phản quốc. Imre Nagy bị treo cổ vào ngày 16 tháng 6 năm 1958. Tổng cộng, theo một số ước tính, khoảng 350 người đã bị hành quyết. Khoảng 26.000 người đã bị truy tố, trong đó 13.000 người bị kết án tù với các thời hạn khác nhau. Đến năm 1963, tất cả những người tham gia cuộc nổi dậy đã được chính phủ János Kádár ân xá và trả tự do.
Sau sự sụp đổ của chế độ xã hội chủ nghĩa, Imre Nagy và Pál Maléter đã được cải táng long trọng vào tháng 7 năm 1989.
Những người khởi xướng các cuộc biểu tình là sinh viên và công nhân các nhà máy lớn. Người Hungary yêu cầu bầu cử tự do và rút các căn cứ quân sự Liên Xô. Trên thực tế, các ủy ban công nhân đã nắm quyền lực trên khắp cả nước. Liên Xô đã đưa quân vào Hungary và khôi phục chế độ thân Liên Xô, dập tắt sự kháng cự một cách tàn bạo. Nagy và một số đồng minh trong chính phủ của ông đã bị hành quyết. Hàng nghìn người đã thiệt mạng trong các trận chiến.
Vào đầu những năm 50, trên đường phố Budapest và các thành phố khác đã có những cuộc biểu tình khác.
Tháng 11 năm 1956, giám đốc Thông tấn xã Hungary, ngay trước khi hỏa lực pháo binh san bằng, đã gửi một thông điệp tuyệt vọng ra toàn thế giới - một bức điện tín báo hiệu sự khởi đầu của cuộc xâm lược của Nga vào Budapest. Đoạn văn kết thúc bằng những lời: "Chúng tôi sẽ chết vì Hungary và vì châu Âu!"