Blagikh I. A. Kinh tế kế hoạch — nền tảng kinh tế của Liên Xô, 2025

Giáo sư Khoa Lịch sử Kinh tế và Tư tưởng Kinh tế, Đại học Tổng hợp Quốc gia Saint Petersburg, Tiến sĩ Khoa học Kinh tế.

Simchenko N. A., Quyền Trưởng khoa Lý luận Kinh tế và Chính sách Kinh tế, Đại học Tổng hợp Quốc gia Saint Petersburg, Tiến sĩ Khoa học Kinh tế, Giáo sư

Bài báo trình bày hệ thống kế hoạch hóa kinh tế quốc dân, hệ thống đã đưa đất nước chúng ta trở thành một trong những quốc gia hàng đầu trong số các cường quốc, và thái độ hiện đại đối với nó. Bằng phương pháp phân tích so sánh, bài báo chỉ ra rằng lý thuyết kinh tế tồn tại ở Liên Xô, khác với các lý thuyết kinh tế vi mô và vĩ mô hiện đại, là độc lập và có tính riêng. Bài báo tổng quan về các quốc gia hiện đang thực hiện kế hoạch hóa kinh tế quốc dân. Dân số của các quốc gia này tạo nên cái gọi là "đa số thân thiện" mà nước Nga hiện đại đang dựa vào trong cuộc đối đầu với phương Tây. Cuối cùng, các kết luận và đề xuất ngắn gọn đã được đưa ra.

Từ khóa: kinh tế Liên Xô, kinh tế kế hoạch, lý thuyết kinh tế quốc dân, tư tưởng kinh tế Nga, tư duy độc lập

"Kế hoạch — vô ích, nhưng việc lập kế hoạch — vô giá"
Dwight Eisenhower

"Việc lập kế hoạch sản xuất trên cơ sở kế hoạch tổng thể của toàn bộ nền kinh tế, với tư cách là phương pháp quản lý trực tiếp nền kinh tế chung của chính mình, là một cấp độ quản lý cao hơn so với sự tác động gián tiếp của nhà nước đối với các nền kinh tế khác, việc nhà nước điều tiết khu vực tư nhân của đất nước."
Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô S. G. Strumilin
Về kế hoạch hóa của Đảng Lao động // Tiểu luận về Kinh tế Xã hội chủ nghĩa của Liên Xô. 1929–1959. M., 1959. Tr. 277.

Xã hội học ghi nhận, trong xã hội Nga "nỗi nhớ về thời Liên Xô đang tăng lên. Ba phần tư người Nga coi kỷ nguyên Xô Viết là tốt nhất trong lịch sử đất nước" [1]. Chúng tôi cho rằng, nỗi nhớ, với tư cách là sự tiếc nuối về quá khứ, không hoàn toàn xác định chính xác hiện tượng này, vì quan điểm này không chỉ được những người lớn tuổi chia sẻ mà còn bởi những người trẻ tuổi từ 18–24 tuổi, những người chưa từng sống trong thời Liên Xô.

Tuy nhiên, giới trẻ biết qua các phương tiện thông tin đại chúng rằng ở Liên Xô có một hình ảnh về tương lai, có định hướng xã hội trong chính sách kinh tế — ưu tiên phát triển giáo dục, y tế, khoa học và văn hóa, việc làm được đảm bảo — không có thất nghiệp như một hiện tượng mang tính hệ thống, kế hoạch hóa dài hạn — khả năng thực hiện các dự án quy mô lớn (vũ trụ, năng lượng, cơ sở hạ tầng, v.v.). Kinh tế kế hoạch đối với họ không phải là tàn tích của quá khứ, mà là một hệ thống có triển vọng, đòi hỏi phải nghiên cứu khách quan và phát triển sáng tạo.

Với sự khởi đầu của cải cách thị trường ở Nga, đã có một làn sóng chỉ trích có chủ đích đối với kinh tế kế hoạch. Phần lớn sự chỉ trích này là không công bằng. Các nhà phê bình tự do đã và đang bóp méo nó, tập trung sự chú ý vào những khó khăn riêng lẻ, phớt lờ những ưu điểm rõ ràng nhờ đó đất nước vươn lên trở thành cường quốc dẫn đầu thế giới. Trong khi đó, mọi người đều biết rằng ở Liên Xô đã đạt được tốc độ tăng trưởng sản xuất các loại sản phẩm công nghiệp nhanh hơn đáng kể so với nền kinh tế số một thế giới — Hoa Kỳ (Bảng 1).

Bảng 1

So sánh tốc độ tăng trưởng sản phẩm công nghiệp của Liên Xô và Hoa Kỳ

	Sản xuất tăng bao nhiêu lần từ năm 1913 đến năm 1966	Sản xuất ở Liên Xô phát triển nhanh hơn Hoa Kỳ bao nhiêu lần
Hoa Kỳ	Liên Xô
Điện năng	5	267
Dầu mỏ	1	26
Than (quy đổi than đá)	0,9	51
Thép	4	22,5
Phân khoáng (đơn vị quy ước)	15	403
Máy công cụ cắt gọt kim loại	4	110
Tua bin	24	257
Xi măng	4	45
Vải cotton (mộc)	1,5	3,3
Vải len	0,7	3,7
Giày da	2,2	7,7

Nguồn: Đất nước Xô Viết trong 50 năm. Tuyển tập thống kê. M.: Statistika, 1967. Tr. 5."

Sự phát triển thành công của kinh tế Liên Xô được quyết định bởi sự tăng trưởng năng suất lao động. Năng suất lao động hàng năm trong công nghiệp đã tăng hơn 15 lần vào năm 1967 so với năm 1913, và năng suất lao động theo giờ (có tính đến việc rút ngắn ngày làm việc) tăng khoảng 22 lần.

Sự so sánh này rất quan trọng, bởi vì ở Nga trước cách mạng, năng suất lao động trong công nghiệp thấp hơn rất nhiều so với các nước tư bản phát triển. Nga thực sự đứng ở vị trí thứ 5 trên thế giới, nhưng khoảng cách giữa vị trí thứ 4 và thứ 5 là rất lớn. Ví dụ, so với Mỹ, năng suất lao động trong công nghiệp của nước Nga Sa hoàng chỉ bằng khoảng 11%, tức là thấp hơn 9 lần so với Mỹ. Đến năm 1967, mức năng suất lao động trong công nghiệp của Liên Xô đã đạt 40—50% mức của Mỹ.

Năm 1966, so với năm 1913, năng suất lao động trong toàn bộ ngành công nghiệp đã tăng 14,7 lần, trong đó ngành chế tạo máy và gia công kim loại tăng hơn 30 lần, công nghiệp hóa chất tăng 18 lần, luyện kim đen tăng khoảng 16 lần. So với thời kỳ trước cách mạng, mức trang bị năng lượng cho người lao động công nghiệp đã tăng 22 lần vào năm 1967, còn mức trang bị điện tăng 36 lần.

Trong 50 năm tồn tại của Chính quyền Xô viết, hơn 40 nghìn doanh nghiệp công nghiệp nhà nước quy mô lớn đã được xây dựng và khôi phục. Mỗi năm có khoảng 400–500 doanh nghiệp mới được đưa vào hoạt động. Tổng khối lượng vận chuyển hàng hóa của tất cả các loại hình vận tải vào năm 1967 đã tăng 24 lần so với năm 1913, và vận chuyển hành khách tăng 13 lần. Tổng sản lượng nông nghiệp năm 1966 tăng 2,8 lần so với năm 1913, trong khi số lượng công nhân làm việc trong ngành này giảm đáng kể.

Đến năm 1967, có hơn 4 triệu sinh viên theo học tại các cơ sở giáo dục đại học ở Liên Xô, gấp 3,5 lần tổng số sinh viên của Anh, Pháp, Tây Đức và Ý cộng lại. Số lượng cán bộ khoa học cũng tăng với tốc độ rất nhanh: đến năm 1967, con số này đạt 712,4 nghìn người, so với 11,6 nghìn người ở Nga trước cách mạng. Đến thời điểm đó, Liên Xô tập trung một phần tư tổng số cán bộ khoa học trên thế giới [2].

Tuy nhiên, mặc dù không có nghi ngờ gì về tính xác thực của những thông tin này, Internet vẫn tràn ngập thông tin về sự kém hiệu quả của kinh tế kế hoạch. Thông tin mang tính chính trị hóa này đã được tạo ra và lan truyền để biện minh cho các cải cách thị trường mà phần lớn dân số không chấp nhận, và nó vẫn tiếp tục ảnh hưởng quyết định đến dư luận.

Tại các trường đại học trong nước, sinh viên được giảng dạy các khóa học kinh tế dựa trên cuốn sách giáo khoa nổi tiếng "Economics" của Paul Samuelson và William Nordhaus, vốn đã trải qua 18 lần xuất bản ở phương Tây. Không thể tính được số lần nó được xuất bản ở Nga, bởi vì các tác giả Nga, khi dịch và đặt tên mình lên bìa của các lần tái bản sách giáo khoa vi mô và vĩ mô, lại quên đề cập rằng họ thực sự không phải là tác giả đích thực của chúng.

Cuốn sách giáo khoa gốc cuối cùng về lý thuyết kinh tế (trong lịch sử nước ta nó được gọi bằng nhiều tên khác nhau, lúc đó là kinh tế chính trị) được biên soạn và xuất bản vào năm 1954. Công việc bắt đầu từ năm 1941 và kéo dài 13 năm, không dừng lại ngay cả trong thời chiến. Các tác giả của nó — Viện sĩ K.V. Ostrovityanov, Thành viên Thông tấn Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô L.M. Gatovsky, V.N. Starovsky, D.T. Shepilov (trưởng nhóm tác giả, đồng thời là Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô) và những người khác, đã gửi tài liệu mang tính thảo luận cho I.V. Stalin [3].

Cả thời gian dài thực hiện lẫn sự tham gia đồng tác giả của Stalin vào việc biên soạn sách giáo khoa về bản chất, đều chứng tỏ tầm quan trọng của các lý thuyết mang tính xã hội học. Chúng thể hiện trình độ nhận thức về xã hội nơi chúng ta sống, làm việc, bảo vệ nó khỏi "những người bạn thù địch" của chúng ta. Chúng không chỉ thể hiện chủ quyền của xã hội mà còn là chủ quyền trong tư duy của dân tộc. Chúng không được phép sao chép ngay cả từ các quốc gia thân thiện với chúng ta, ví dụ như Trung Quốc, chứ đừng nói đến người Anglo-Saxon, những người đã thù địch với chúng ta hơn 300 năm.

Nếu các nhà kinh tế học Xô viết — L.M. Gatovsky và V.N. Starovsky và những người khác có trình độ tư duy như hiện nay, họ đã có thể sao chép phần "Chủ nghĩa tư bản độc quyền" từ Paul Sweezy, tác giả cuốn sách giáo khoa "Monopoly Capital", vốn rất phổ biến ở Mỹ trong những năm đó. Nhưng dù công việc tự lực có khó khăn đến mấy, họ vẫn hoàn thành. Và về mặt này, họ là tấm gương cho những cán bộ khoa học và sư phạm (NPR) của chúng ta, những người cho rằng nước Nga hiện đại là một phần của thị trường toàn cầu, chứ không phải là một quốc gia có chủ quyền. Và nếu đúng như vậy, thì họ có thể vô lương tâm tự cho mình là một phần của "tư tưởng thế giới" và hát lại nó theo nhiều giai điệu khác nhau từ giọng của người khác.

Immanuel Kant từng nói rằng khái niệm mà không có biểu tượng thì trống rỗng, nhưng biểu tượng mà không có khái niệm thì mù quáng [4]. Các khái niệm, toàn bộ bộ máy phạm trù, được sao chép một cách vô tâm từ các cuốn economics-comics (sách giáo khoa kinh tế) phương Tây, đang đại diện cho một sự trống rỗng ở Nga hiện đại. Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa kéo dài 30 năm, trong nỗ lực áp đặt sự ưu việt về trí tuệ và kinh tế của mình lên thế giới (họ, bạn thấy đấy — là "khu vườn tươi tốt, còn xung quanh là rừng rậm hoang dã"), người Anglo-Saxon đã tạo ra một lý thuyết kinh tế trừu tượng - phổ quát, trong đó kinh tế của Andorra nhỏ bé, chỉ bao gồm hai trạm hải quan, và kinh tế của Nga, với nền kinh tế đa ngành trải dài trên 11 múi giờ — là những nền kinh tế giống hệt nhau. Chính vì vậy, lý thuyết hài hước này, như đã được làm rõ, là trống rỗng, nó tồn tại ở Nga như một thực thể riêng, và kinh tế Nga, mà không thể được xác định bằng các khái niệm của "kinh tế Andorra", lại sống một mình.

Tuy nhiên, có một số kẻ thông thái, ngay cả trong số các giảng viên khoa học xã hội dạy lý thuyết kinh tế — một môn khoa học xã hội, để bảo vệ tình trạng bất thường này, lại nói rằng, không có toán học Nga hay vật lý Nga, vì vậy cũng không thể có lý thuyết kinh tế Nga...

Làm sao có thể so sánh lý thuyết kinh tế, nghiên cứu các mối quan hệ của con người với lịch sử, tôn giáo, truyền thống, tâm lý, hoạt động trong các điều kiện khác nhau, v.v., với các ngành khoa học nghiên cứu đá (khoa học tự nhiên) hay đường cong (khoa học vật lý và toán học)? Tuy nhiên, than ôi, di sản Gaidar-Chubais này sẽ còn đè nặng lên đội ngũ sư phạm trong một thời gian dài dưới hình thức các sách giáo khoa tràn ngập thư viện đại học, được tài trợ bởi George Soros, một người Nga căm ghét cuồng nhiệt. Hoan hô Soros, ông biết mình đang làm gì khi làm ngập nước Nga bằng kẹo cao su dưới nhãn hiệu "vi mô" và "vĩ mô" economics-comics.

Tất nhiên, Nga cần một cuốn sách giáo khoa riêng về lý thuyết kinh tế, để những hình dung của chúng ta có thể được hiểu không chỉ ở cấp độ nói chuyện đời thường mà còn ở bộ máy khái niệm. Nhiệm vụ của nó chính là làm cho tầm nhìn về những gì đang xảy ra trong nước được mọi người hiểu rõ, bất chấp sự khác biệt về nghề nghiệp, mức lương, thành công và thất bại, tình yêu và ác cảm với nhau. Vấn đề là điều này không hề dễ dàng chút nào. Nhưng dù sao cũng phải làm, và điều quan trọng là phải xác định câu hỏi "bắt đầu từ đâu"?

Hiện tại, ở cấp độ nhận thức, mọi người đã hiểu rằng không có cải cách nào có thể làm gián đoạn sự tiến hóa của đất nước và nền kinh tế quốc dân, vốn được xác định bởi kích thước lãnh thổ, vị trí địa lý, khu vực khí hậu, biên giới, láng giềng, nhân khẩu học, tâm lý dân tộc, định hướng giá trị, tôn giáo và nhiều yếu tố khác không phụ thuộc vào ý chí chủ quan của các chính trị gia và nhà cải cách.

Sau cải cách thị trường, ở Nga hiện đại thậm chí không có kế hoạch phân phối tài chính, mặc dù các chương trình và dự án đã được lập ra. Sau đó, họ bắt đầu lập kế hoạch cho một năm, rồi ba năm, và bây giờ là năm năm. Đã có những nỗ lực để tổng hợp tất cả các dự án và chương trình thành một kế hoạch chung của nhà nước, nhưng không có phương pháp luận, và không có cơ quan nào để thông tin quản lý có thể tập trung về.

Tất nhiên, sẽ không có kiểu kế hoạch hóa như ở Liên Xô trong nước Nga hiện đại, vì ở đó có sở hữu nhà nước chung thống nhất. Tuy nhiên, ví dụ của Trung Quốc cho thấy rằng với sự hiện diện của một khu vực nhà nước mạnh mẽ, kế hoạch hóa không chỉ khả thi mà còn cần thiết. Cho đến năm 1978 ("cải cách Đặng Tiểu Bình"), kinh tế kế hoạch ở Trung Quốc mang tính chỉ thị cứng nhắc. Nhờ đó, công nghiệp hóa đã được thực hiện trong công nghiệp và tập thể hóa trong nông nghiệp.

Sau khi bắt đầu xây dựng kinh tế xã hội chủ nghĩa với các công cụ thị trường, gắn liền với sự phát triển của kinh doanh tư nhân , kế hoạch hóa trong khu vực nhà nước vẫn mang tính chỉ thị, còn trong khu vực thương mại là kế hoạch hóa hỗn hợp, có thể tạm gọi là định hướng, vì nó cũng mang tính bắt buộc, chứ không chỉ là khuyến nghị.

Các nhà quan sát Nga thường phóng đại vai trò của kinh doanh tư nhân trong kinh tế Trung Quốc. Chỉ cần nhìn vào dự án "Vành đai và Con đường". Sáng kiến quy mô lớn nhằm tạo ra các hành lang vận tải và hậu cần, được nhà nước tài trợ hoàn toàn. Nó bao gồm, trước hết, việc xây dựng đường sắt, cảng và các cơ sở năng lượng ở 140 quốc gia trên thế giới [5]. Ngoài "con đường tơ lụa" đi qua đất liền, Trung Quốc còn thực hiện "con đường ngọc trai" đi qua các vùng biển và đại dương trên thế giới. Để giảm bớt lo ngại ở các nước không thân thiện về sự bành trướng của Trung Quốc, các giao dịch được thực hiện dưới danh nghĩa các công ty, chứ không phải chính phủ.

Trung Quốc chứng minh tính hiệu quả của mô hình kế hoạch hóa riêng, kết hợp kế hoạch hóa cứng rắn trong các ngành chiến lược và cơ chế thị trường trong các ngành thứ yếu. Kinh nghiệm của Trung Quốc cho thấy kinh tế kế hoạch đáp ứng thực tế hiện đại và các thách thức thù địch từ các quốc gia không thân thiện, đảm bảo chủ quyền công nghệ và tăng trưởng kinh tế. Các ví dụ của Trung Quốc cho thấy mô hình kinh tế kết hợp quản lý kế hoạch với công cụ thị trường có khả năng đảm bảo không chỉ tăng trưởng bền vững mà còn cả chủ quyền công nghệ.

Các kế hoạch 5 năm của Trung Quốc (thập niên 1950–1970) đã phát triển thành kế hoạch chiến lược, tính toán cho 15–20 năm. Trung Quốc đã có thể tạo ra một môi trường cạnh tranh bên trong khu vực nhà nước, nghĩa là nhà nước tự định vị mình là động lực thúc đẩy đổi mới. Trên hết, lập trường tích cực của chính phủ Trung Quốc về việc giảm nghèo và bất bình đẳng xã hội đòi hỏi phân bổ nguồn lực tập trung và có kế hoạch. Nhờ các chương trình như vậy, 850 triệu người đã thoát nghèo kể từ những năm 1980. Kinh nghiệm của Trung Quốc rất quan trọng đối với các nước đang phát triển.

Trong lịch sử nước ta đã có kinh nghiệm kế hoạch hóa tương tự như Trung Quốc. Trong những năm NEP (Chính sách Kinh tế Mới) ở Nga Xô viết, tồn tại hai vòng tái sản xuất (thuật ngữ thời đó): các đỉnh cao kinh tế chỉ huy, nơi có kế hoạch hóa chỉ thị, và khu vực thương mại, nơi có kế hoạch hóa định hướng (khuyến nghị). Tuy nhiên, cách tiếp cận này, khác với Trung Quốc, nơi, chúng tôi nhắc lại, không có tư nhân hóa, đã thúc đẩy sự hình thành một nền kinh tế tiêu dùng chứ không phải sản xuất, phát triển nhờ vào nguồn dự trữ và kho dự trữ đã tích lũy trước đó trong nền kinh tế quốc dân. NEP-man (người kinh doanh thời NEP), người thuê một phần tài sản quốc hữu hóa, không tham gia vào việc khôi phục nó, chưa nói đến việc hiện đại hóa.

Chúng ta đang chứng kiến điều gì đó tương tự trong khu vực tư nhân hóa của nước Nga hiện đại, nơi "chủ sở hữu hiệu quả", giống như NEP-man trước đây, đang "phá hủy" những gì có được "miễn phí" và không đầu tư một rúp nào vào việc đổi mới tài sản cố định sản xuất. Câu chuyện về hai tàu chở dầu mazut, được sản xuất từ những năm 1970, bị chìm ở Biển Đen năm nay, là một ví dụ rõ ràng về điều đó.

Như vậy, tóm tắt những điều đã nói ở trên, có thể rút ra kết luận sau: kinh tế kế hoạch là gì? Liệu có lý thuyết về kinh tế kế hoạch không? Tất nhiên, vào thời Xô viết, toàn bộ sách giáo khoa đã được dành để viết về kinh tế kế hoạch. Kinh tế kế hoạch, được ghi nhận trong các sách đó — là một hệ thống trong đó nhà nước quản lý tập trung việc sản xuất, phân phối tài nguyên và giá cả, giảm thiểu ảnh hưởng của sự bất ổn thị trường và tác động có chủ đích đến việc giảm chi phí không sản xuất. Nhưng, hiện nay, sau 30 năm giảng dạy các lý thuyết kinh tế phương Tây, bộ máy khái niệm, cơ chế quản lý kinh tế ở Nga đã trải qua những thay đổi lớn đến mức một văn bản khá đặc thù từ thời xã hội chủ nghĩa sẽ không được tiếp nhận một cách thích đáng.

Cần phải tiếp cận rất phê phán đối với các văn bản của "đối tác" của chúng ta ở phương Tây mô tả kinh tế kế hoạch của Liên Xô (mặc dù trong thùng nhựa đường, với sự siêng năng và kiên trì nhất định, có thể tìm thấy một thìa mật ong). Vấn đề là những thành công phi thường của kinh tế Xô viết luôn là trung tâm chú ý của các nhà kinh tế phương Tây. Chỉ cần nói rằng vào những năm 1960, J. K. Galbraith — một trong những nhà kinh tế học hàng đầu của Mỹ, đã phát triển lý thuyết hội tụ, mô tả cơ chế kinh tế kết hợp hệ thống kế hoạch với kinh doanh tư nhân. Nó đã bị chỉ trích ở Liên Xô, vì trong giai đoạn này, hệ thống thuộc địa tan rã, và người ta cho rằng chủ nghĩa tư bản sẽ không thể hồi phục sau cuộc khủng hoảng sâu sắc nhất.

Trong khi đó, công trình "Xã hội công nghiệp mới" của Galbraith đã trở thành một cột mốc trong văn học kinh tế-xã hội thế giới và vẫn còn giá trị sau hơn 50 năm. "Kết quả của tiến bộ trong lĩnh vực công nghệ là," J. K. Galbraith viết, "việc giảm chi phí đang diễn ra cũng làm giảm tổng số tiền tăng lương mà hệ thống kế hoạch buộc phải chuyển sang xã hội bằng cơ chế giá cả. Điều này, đến lượt nó, góp phần thực hiện mục tiêu tích cực là tăng trưởng. Trong hệ thống thị trường, ngoại trừ nông nghiệp, lợi ích từ việc tăng năng suất lao động thường bị mất đi" [6].

Ở Mỹ, có cả một trường phái khoa học "Liên Xô học" nghiên cứu hệ thống kế hoạch Xô viết. Tất nhiên, mục tiêu của các nhà khoa học này không phải là hoàn thiện chủ nghĩa xã hội, mà là phá hủy nó. Phiên bản mà họ đưa ra, rằng nền tảng của kế hoạch hóa Xô viết là "hệ thống chỉ huy-hành chính", đã được những người theo chủ nghĩa tự do Nga nắm bắt và sử dụng rộng rãi để làm mất uy tín của kế hoạch hóa trong "những năm 90 hỗn loạn". Đồng thời, cần phải nói rằng bản thân thuật ngữ "hệ thống chỉ huy-hành chính" là một sự mã hóa của sự trống rỗng. Nó chỉ là một nhãn hiệu mà đằng sau nó không có gì cả, thiếu bất kỳ mô tả nhỏ nào về cách thức hoạt động của một nền kinh tế như vậy.

Mô tả về hệ thống kế hoạch hóa Xô viết, đối lập với kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa, đã được Raymond Barre đưa ra, người không chỉ là giáo sư tại Sorbonne, mà còn giữ chức Thủ tướng từ năm 1976–1981 dưới thời Tổng thống Giscard d'Estaing. Cuốn sách giáo khoa của ông đã được tái bản hơn 10 lần và có giá trị đối với chúng ta ở chỗ kinh tế kế hoạch được mô tả bằng thuật ngữ của kinh tế vĩ mô phương Tây, đang được giảng dạy ở Nga hiện đại.

R. Barre đã không sử dụng thuật ngữ thô tục "hệ thống chỉ huy-hành chính", mà định nghĩa kinh tế kế hoạch của Liên Xô là "kinh tế tập thể hóa tập trung" [7]. Ông cho rằng sở hữu toàn dân (hoặc toàn nhà nước) ở Liên Xô không cho phép tư nhân chiếm đoạt lãi suất, địa tô và cổ tức. Chúng được nhà nước tích lũy để giải quyết các vấn đề quốc gia. Đây là sự khác biệt căn bản giữa chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản. Đồng thời — chính sự khác biệt này trong việc chiếm đoạt các hình thái giá trị thặng dư chuyển hóa cho phép hướng nó vào phát triển kinh tế bằng cách kế hoạch hóa trên quy mô toàn quốc dưới chủ nghĩa xã hội, và không cho phép hình thành kinh tế kế hoạch dưới chủ nghĩa tư bản.

Liên Xô, R. Barre nhấn mạnh, đứng đầu thế giới về đầu tư vào tài sản cố định sản xuất [7]. Trung bình, ở Liên Xô, có 400–500 doanh nghiệp mới được đưa vào hoạt động mỗi năm [8].

Lịch sử tư tưởng kinh tế ở Nga chứng minh rằng ý tưởng kế hoạch hóa kinh tế quốc dân đã nảy sinh ngay từ nước Nga trước cách mạng, dưới chủ nghĩa tư bản. Đó chủ yếu là các công trình của M.P. Kashkarov, N.Kh. Bunge, S.Yu. Witte và các nhà kinh tế khác. M.P. Kashkarov cho rằng nền kinh tế rộng lớn của Nga, trải dài trên 11 múi giờ, đang phải trải qua thử thách về sự vững chắc. Thứ cứu nó khỏi sự sụp đổ là tỷ lệ lớn sở hữu nhà nước. Tuy nhiên, nó phải hoạt động theo kế hoạch, nếu không, sự sáng tạo tự phát tại địa phương của các cơ quan quản lý sẽ dẫn đến "sự bất hòa", làm lãng phí tài chính, vật liệu và sức lao động [9].

N.Kh. Bunge trong "Ghi chép sau khi chết", có thể coi là di chúc kinh tế của ông, lưu ý rằng dưới thời Nicholas I, "nhà nước muốn tự mình làm mọi thứ. Và việc quản lý sản xuất và kinh tế quốc dân nói chung phải do các quan chức được đào tạo đặc biệt và có trình độ kinh tế đảm nhiệm, vì mục đích này, giáo dục tại các trường đại học và Lyceum Tsarskoye Selo đã được cải cách, trường luật đã được thành lập. Dưới thời Alexander II, ngược lại, mọi thứ đều được thả nổi. Người ta cho rằng đời sống kinh tế sẽ tự hình thành..." Theo Bunge, kế hoạch hóa là cần thiết ở Nga để ổn định kinh tế, dự đoán được hành động của chính quyền [10].

S.Yu. Witte trong "Đề cương bài giảng về kinh tế quốc dân và nhà nước, được giảng cho Hoàng thân Đại Công tước Mikhail Alexandrovich vào năm 1900–1902" [11], đã viết rằng Nga cần tuân thủ sự bất biến của chính sách kinh tế trong ít nhất một thập kỷ, bởi vì thực tiễn trước đây cho thấy nó thường mang tính chất trái ngược nhau trong các giai đoạn khác nhau, khiến cho lực lượng và tài chính quốc gia bị lãng phí. Phải tuân thủ lợi ích quốc gia, — ông viết trong công trình "Kinh tế quốc gia và Friedrich List", — và không bị lừa bởi mánh khóe của các nhà thông thái kinh tế phương Tây, những người đưa ra những lời khuyên có hại cho Nga dưới hình thức lời khuyên tốt. Ý tưởng của Witte được các giáo sư N.K. Brzhesky, I.I. Ivanyukov, A.N. Guryev, V.D. Katkov và những người khác ủng hộ, những người đã giúp S.Yu. Witte xuất bản các công trình của ông [12].

Tuy nhiên, kế hoạch hóa thực tế bắt đầu được thực hiện ở Nga trong những năm Chiến tranh thế giới thứ nhất, khi các doanh nghiệp bị quốc hữu hóa — ban đầu là của người Đức, sau đó là của người nước ngoài, và sau đó là của tất cả những ai không đáp ứng được đơn đặt hàng quốc phòng. Hội nghị đặc biệt về Quốc phòng được thành lập lúc đó, đặt tại Cung điện Tauride, sau khi những người Bolshevik lên nắm quyền đã được đổi tên thành Hội đồng Kinh tế Quốc dân Tối cao (VSNKh). Chính trong khuôn khổ của VSNKh, kế hoạch GOELRO đã được xây dựng, và trên cơ sở đó, các cơ quan chính của kinh tế kế hoạch của nước Nga Xô viết — Gossnab (Cơ quan Cung ứng Nhà nước) và Gosplan (Cơ quan Kế hoạch Nhà nước) — đã ra đời [13].

Cần xem xét các khía cạnh lý thuyết về cơ chế hoạt động của kinh tế kế hoạch qua ví dụ lịch sử của Nga — Liên Xô, bởi vì chỉ ở Nga, với tư cách là quốc gia đầu tiên trên thế giới tạo ra hệ thống kinh tế kế hoạch, mới có một lượng lớn các nguồn tài liệu và văn học tiết lộ các cơ sở lý thuyết và thực tiễn của kinh tế kế hoạch.

Hình thành Cơ chế Kinh tế Xã hội Chủ nghĩa (1929–1933)

Trước khi bắt đầu các cải cách kinh tế năm 1929–1933, Gosplan giống một câu lạc bộ thảo luận hơn là một cơ quan kế hoạch chỉ thị. Việc hình thành cơ chế kinh tế xã hội chủ nghĩa, tồn tại cho đến khi bắt đầu cải cách Yeltsin – Gaidar, tức là gần như cho đến những năm 2000, bắt đầu bằng cải cách quản lý các doanh nghiệp công nghiệp. Các trách nhiệm và nghiệp đoàn (trusts and syndicates) được thành lập dưới thời Chính sách Kinh tế Mới (NEP) đã bị giải thể. Chúng được lập ra trong điều kiện thiếu vốn lưu động của doanh nghiệp và thực hiện chức năng "nồi súp chung".

Ví dụ, trách nhiệm GOMZA (các nhà máy chế tạo máy nhà nước) tập hợp hơn 20 nhà máy trên cả nước. Nếu một nhà máy nào đó không nhận được đơn đặt hàng sản xuất và thậm chí không thể trả lương cho công nhân, thì từ "nồi súp chung" — trách nhiệm sẽ chuyển tiền cho nhà máy đó để tránh phá sản. Trong thời gian này, các nhà máy khác chuyển phần lớn lợi nhuận vào "nồi súp chung". Cơ chế này đã giúp duy trì ngành công nghiệp ở Nga Xô viết trong điều kiện NEP.

Theo mô hình tương tự, hiện nay ở Nga đang hoạt động "Tập đoàn Đóng tàu Thống nhất", "Tập đoàn Chế tạo Máy bay Thống nhất", v.v. Trong cuộc cải cách năm 1929, doanh nghiệp được xác định là đơn vị sản xuất cơ bản của ngành công nghiệp. Mỗi doanh nghiệp đều có con dấu, tài khoản vãng lai tại ngân hàng (trước đây chỉ có trách nhiệm mới có). Chúng được chuyển sang tính toán chi phí đầy đủ, nghĩa là kế hoạch sản xuất, kế hoạch tài chính-kỹ thuật công nghiệp của doanh nghiệp phải được thực hiện một cách độc lập, tự kinh doanh bằng lợi nhuận thu được từ việc bán sản phẩm đã sản xuất.

Các giám đốc doanh nghiệp lúc đó được gọi là "giám đốc đỏ" , vì không giống như các giám đốc trước cách mạng, họ không có chủ sở hữu nào ở trên. Về mặt kinh tế, mức độ tự do của các lãnh đạo doanh nghiệp Xô viết cao hơn nhiều so với các nhà quản lý tư bản chủ nghĩa, những người mà ngay cả vợ của chủ sở hữu cũng có thể can thiệp vào hoạt động của họ. Định nghĩa rằng giám đốc doanh nghiệp Xô viết là "một bánh răng ngoan ngoãn trong một cỗ máy khổng lồ và đáng sợ nào đó" hoạt động ngoài ý muốn của anh ta, như các nhà văn tự do mô tả cơ chế kinh tế xã hội chủ nghĩa, rõ ràng là không phù hợp.

Cải cách Tín dụng và Thuế (1930–1933)

Tiếp theo, cải cách tín dụng đã được tiến hành vào năm 1930. Tín dụng thương mại về cơ bản đã bị xóa bỏ, vì nó phát sinh trong điều kiện lưu thông đầu cơ và không tham gia vào việc cấp tín dụng cho sản xuất. Trong cuộc cạnh tranh, các ngân hàng đã nâng lãi suất tiền gửi lên rất cao, khiến khoản tín dụng đắt đỏ như vậy nằm ngoài khả năng của các doanh nghiệp công nghiệp. Tỷ suất lợi nhuận trong công nghiệp không bao giờ vượt quá 18–20%, trong khi các ngân hàng trả lãi suất tiền gửi trong phạm vi 20–25%. Trong điều kiện này, giữ tiền trong ngân hàng có lợi hơn là tham gia sản xuất. Cuối cùng, một nền kinh tế như vậy tất yếu phải thất bại, điều thực sự đã xảy ra với NEP, thứ mà không ai xóa bỏ. Nó đã "tự hủy hoại" chính mình.

Để minh họa cho nền kinh tế NEP, có thể đưa ra một ví dụ từ kinh tế Nga hiện đại. Các ngân hàng rất sẵn lòng cấp tín dụng cho sản xuất rượu vodka, thứ có thể được uống 24 giờ một ngày, và do đó, tín dụng xoay vòng với tốc độ tương tự và ngân hàng "kiếm được" lãi suất. Nhưng không một ngân hàng Nga nào tự nguyện cấp tín dụng cho việc sản xuất lò phản ứng hạt nhân, mỗi lò được chế tạo trong 5 năm và thời hạn này xác định vòng quay của khoản tín dụng được cấp. Việc cấp tín dụng cho sản xuất máy bay và đóng tàu chủ yếu do một ngân hàng được chỉ định đặc biệt — VTB — thực hiện, ngân hàng này chịu thua lỗ theo luật cạnh tranh tư bản chủ nghĩa so với các ngân hàng thương mại: "T-bank", "Alfa-bank", "Rosbank", v.v. Khoản lỗ của nó được nhà nước bù đắp. Nhà nước cũng phải trợ cấp tín dụng cho sản xuất nông nghiệp, nơi vòng quay tín dụng chỉ diễn ra một lần một năm.

Sau cải cách năm 1930, Prombank được thành lập để cấp tín dụng cho công nghiệp nặng, Selkhozbank cho nông nghiệp, Pokobank cho hợp tác xã tiêu dùng, Zhilsotskombank cho khu vực nhà ở và các ngân hàng chuyên môn khác. Ngoài tín dụng ngân hàng, đầu tư không hoàn lại cho sản xuất từ ngân sách nhà nước đã được đưa vào áp dụng, trong đó việc tài trợ cho các đối tượng được lên kế hoạch trước theo "danh sách" (tức là cho các đối tượng đặc biệt quan trọng). Tất nhiên, việc xây dựng các công trình vốn đòi hỏi cái gọi là "tiền dài" (long money), có vòng quay dài. Để cân bằng chúng, cần phải tạo ra cơ chế "tiền ngắn" (short money). Nó được tạo ra trong quá trình tập thể hóa nông nghiệp, nơi người ta tính toán với nông dân tập thể bằng sản phẩm được sản xuất, và lưu thông tiền tệ mang tính hạn chế.

Đồng thời, tiền có khả năng tích lũy vì nhiều lý do khác nhau, hay như các nhà kinh điển kinh tế chính trị đã nói, "đi vào kho báu". Trong những trường hợp nhất định, do điều kiện cực đoan, tin đồn, hoảng loạn, v.v., chúng có thể xuất hiện trên thị trường tiêu dùng vào thời điểm bất tiện nhất. Cải cách tín dụng đã giúp lưu thông tiền tệ không bị thâm hụt, hay như họ nói lúc đó, "hạn chế tín dụng", nhưng chính điều kiện này lại góp phần gây ra dư thừa tiền trên thị trường tiêu dùng.

Với mục đích thu hồi "tiền thừa", một cải cách thuế đã được tiến hành ngay sau cải cách tín dụng. Thay vì thuế giá trị gia tăng (đặc trưng cho "nền kinh tế thương mại"), thuế doanh thu đã được áp dụng. Về bản chất, cơ chế này ngăn cản sự xuất hiện trên thị trường tiêu dùng của số tiền đã được phân bổ cho sự phát triển công nghiệp. Người nộp thuế này chủ yếu là các doanh nghiệp công nghiệp. Đối với các khu vực kinh tế khác, thuế chính vẫn là thuế lợi nhuận. Chỉ là thay vì 82 loại thuế tồn tại dưới thời NEP, chỉ có một loại thuế phân biệt được đưa ra.

Hoàn thiện Cơ chế: Cải cách Tiền lương (1932–1933)

Việc hoàn thành việc hình thành cơ chế kinh tế kế hoạch xã hội chủ nghĩa là cải cách biểu giá, được thực hiện vào năm 1932–1933. Nó đã giới thiệu biểu giá-lưới trình độ chuyên môn — ETKS, tồn tại gần như cho đến ngày nay. "Quản lý hiệu quả" đã nhắm vào nó từ lâu, nhưng họ chỉ có thể xóa bỏ nó dưới cái cớ giả tạo là "không phù hợp với điều kiện thị trường và sự hài hòa với thực tiễn quốc tế". Nó đã tồn tại trong điều kiện thị trường gần 15 năm, và thực tiễn quốc tế không hề có bất kỳ khiếu nại nào đối với Nga. Bây giờ, kết quả là, các nhà quản lý bắt đầu tự cấp cho mình mức lương hàng triệu, còn người lao động phổ thông lại nhận được ít hơn cho cùng một công việc. Việc hình thành biểu giá-lưới trình độ chuyên môn, trong đó tính đến sự quy giảm lao động, làm cho công việc của một người quét dọn và công việc của một giáo sư có thể so sánh được, tạo cơ hội cho người lao động phát triển chuyên môn, nhận được mức lương cao hơn cho điều đó, đã được gắn liền với các vấn đề kinh tế chung về định giá.

Điều quan trọng cần lưu ý là các cải cách năm 1929–1933, được các "học giả Liên Xô" và sau đó là các nhà kinh tế học tự do gọi là "cải cách Stalin", phản ánh thái độ phê phán, vô cùng bất công của họ đối với I. V. Stalin với tư cách là một chính khách. Trên thực tế, chúng đã được đưa ra thảo luận toàn dân. Nếu bạn lật xem các tập báo "Pravda" thời đó, bạn có thể thấy rằng hầu như tất cả các cơ quan ngành thời đó đều tham gia thảo luận các cải cách: VSNKh, Narkomtyazhprom (Bộ Công nghiệp Nặng), các công đoàn, sau này được gọi là VTsSPS, hợp tác xã tiêu dùng, bộ công nghiệp nhẹ, Gosbank và các ngân hàng thương mại, và thậm chí cả hợp tác xã của người khuyết tật.

Các dự án cải cách các cơ quan không chỉ được chính các cơ quan đề xuất, mà còn bởi các nhà khoa học, chính khách, công nhân tiên tiến. Có thể đặt câu hỏi về sự chân thành của một số người, nhưng có một điều chắc chắn — những dự án này đã được thảo luận công khai trên báo chí. Chúng được thực hiện vì lợi ích của đa số người dân và không phải là một bí mật đối với dân chúng, một thông tin chỉ dành cho những người được chọn. Về mặt này, các cải cách năm 1929–1933 vượt trội hơn hẳn liệu pháp sốc Gaidar, tư nhân hóa bằng phiếu mua hàng và đấu giá thế chấp, vốn được những người ủng hộ các nhà phê bình "cải cách Stalin" thời Xô viết thực hiện một cách bí mật trong điều kiện cải cách thị trường. Nhờ cơ chế này, Liên Xô đã vươn lên vị trí số một thế giới về xây dựng vốn, mà không cần vay mượn từ nước ngoài.

Các xí nghiệp khổng lồ đã được xây dựng (Magnitka, DneproGES, các nhà máy máy kéo Stalingrad, Chelyabinsk, Kharkov, Kirov và các nhà máy khác). Nhờ hệ thống kế hoạch, Liên Xô đã được biến từ một nước chủ yếu là nông nghiệp thành một cường quốc công nghiệp hàng đầu. Trong Kế hoạch 5 năm lần thứ nhất (1928–1932), 1500 xí nghiệp lớn đã được xây dựng, bao gồm: các nhà máy ô tô ở Moscow (AZLK) và Nizhny Novgorod (GAZ), các tổ hợp luyện kim Magnitogorsk và Kuznetsk, các nhà máy máy kéo Stalingrad và Kharkov. Kết quả của việc thực hiện Kế hoạch 5 năm lần thứ hai về phát triển kinh tế quốc dân của Liên Xô, 4500 doanh nghiệp công nghiệp nhà nước lớn đã được đưa vào hoạt động [14].

Kế hoạch hóa trong Chiến tranh và Hiện đại hóa (1941–1980)

Hệ thống kinh tế kế hoạch đã đóng một vai trò to lớn trong những năm Chiến tranh Vệ quốc Vĩ đại (1941–1945). Kế hoạch hóa toàn quốc và sở hữu công cộng về tư liệu sản xuất đóng vai trò quyết định trong việc cung cấp mọi thứ cần thiết cho Hồng quân. Theo Nghị quyết số 421 ngày 7 tháng 8 năm 1941 của Ủy ban Quốc phòng Nhà nước Liên Xô "Về quy trình bố trí các doanh nghiệp sơ tán", Gosplan Liên Xô được giao nhiệm vụ đảm bảo việc sơ tán và huy động công nghiệp Liên Xô. Các Ủy viên Nhân dân được chỉ thị phải phối hợp với Gosplan Liên Xô về các điểm đến cuối cùng cho các doanh nghiệp được sơ tán về hậu phương và việc tổ chức các cơ sở sản xuất dự phòng. Trong khoảng thời gian từ tháng 7 đến tháng 11 năm 1941, hơn 1500 doanh nghiệp công nghiệp và 7,5 triệu người — công nhân, kỹ sư, kỹ thuật viên và các chuyên gia khác — đã được di dời về phía đông đất nước. Viện Ủy viên Gosplan đã được thành lập dưới sự lãnh đạo của Chủ tịch cơ quan này — N. A. Voznesensky. Cơ quan này, với các quyền hạn đặc biệt, đã đóng một vai trò quan trọng trong việc thiết lập kỷ luật sản xuất và trách nhiệm cá nhân đối với việc không hoàn thành các chỉ tiêu kế hoạch [15].

Trong những năm 1950, Liên Xô đã đạt được một bước nhảy vọt đáng kể trong phát triển công nghiệp, nông nghiệp, khoa học và các lĩnh vực khác. Quy mô và chủng loại sản phẩm sản xuất tăng lên. Cùng với việc mở rộng quy mô sản xuất và phân phối, độ phức tạp của quản lý kinh tế không ngừng tăng lên, dòng thông tin kinh tế tăng lên và các phương pháp xử lý thông tin trở nên phức tạp hơn. Đồng thời, yêu cầu về tốc độ và độ chính xác trong xử lý thông tin tại tất cả các cấp của bộ máy nhà nước cũng tăng lên.

Việc cải tổ Gossnab và Gosplan, được thực hiện vào giữa những năm 1950, chỉ mang lại kết quả ngắn hạn. Cần có các giải pháp đổi mới trên một cơ sở khoa học và công nghệ hoàn toàn mới. Do trong điều kiện kinh tế xã hội hóa, việc triển khai hệ thống quản lý kinh tế tự động hóa tích hợp vào công việc của các cơ quan kế hoạch là hoàn toàn có thể, nên không có nghi ngờ gì rằng hiệu quả từ việc tự động hóa như vậy sẽ cao hơn nhiều so với việc tự động hóa các khu vực kinh tế riêng lẻ được áp dụng ở các nước tư bản. Trên cơ sở này, một quyết định đã được đưa ra về việc triển khai ASU (Hệ thống Quản lý Tự động) trên nền tảng máy tính điện tử (EVM) vào hệ thống kế hoạch hóa toàn quốc. Nhiệm vụ này được đơn giản hóa bởi thực tế là việc tự động hóa tích hợp hoàn toàn các quy trình quản lý ở chế độ liên tục và thời gian thực đã được áp dụng trong tổ hợp quốc phòng của đất nước.

Từ đầu những năm 1950, Liên Xô đã thực hiện công việc về ASU cho các tàu ngầm hạt nhân, đặc biệt là tàu ngầm "Leninsky Komsomol". Trung tâm máy tính của nó xử lý thông tin liên tục về hệ thống năng lượng, tổ hợp vũ khí, thông tin hàng hải-hoa tiêu, đảm bảo liên lạc vô tuyến, v.v. Song song đó, các công việc tương tự, nhưng quy mô lớn hơn, đã được thực hiện trong lĩnh vực phòng thủ tên lửa. Vào tháng 5–8 năm 1954, dưới sự lãnh đạo của Phó Đô đốc Kỹ sư A. I. Berg, Trung tâm Máy tính đầu tiên ở Liên Xô (và trên thế giới) (VC-1 Bộ Quốc phòng, sau này là TsNII-27) đã được đưa vào hoạt động, và nhanh chóng trở thành một trong những trung tâm khoa học hàng đầu của đất nước. Trên cơ sở đó, Hệ thống Hoạt động Kinh tế Tối ưu (SOFÉ), được xây dựng trên một mạng lưới máy tính điện tử thống nhất thành một hệ thống tích hợp duy nhất, đã được triển khai vào kế hoạch hóa [16].

Cải cách năm 1965, chuyển từ sovnakhozes — quản lý kinh tế theo lãnh thổ sang quản lý theo ngành, đã tạo động lực mới cho việc chuyển đổi kế hoạch hóa sang Hệ thống Máy tính Điện tử Thống nhất (ES EVM). Nghị quyết của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô và Hội đồng Bộ trưởng Liên Xô ngày 21 tháng 5 năm 1963 "Về việc cải thiện việc lãnh đạo triển khai kỹ thuật tính toán và hệ thống quản lý tự động vào nền kinh tế quốc dân" [17] đã quy định chi tiết việc triển khai SOFÉ vào kế hoạch hóa kinh tế quốc dân.

Ban lãnh đạo mới của đất nước, thay thế N. S. Khrushchev, đã tích cực ủng hộ việc triển khai SOFÉ, mặc dù phải nói rằng sau đó, việc triển khai chỉ tiêu kinh tế mới về hoạt động của doanh nghiệp — lợi nhuận, cùng với chỉ tiêu đã có từ những năm 1930 — giảm giá thành, trong cuộc cải cách "Kosygin", đã đặt các nhà thiết kế SOFÉ, lập trình viên và nhà toán học (với các mô hình của họ) vào "tình thế tiến thoái lưỡng nan". Các cuộc thảo luận đã nổ ra tại Viện Kinh tế thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Nga (RAS) và Viện Kinh tế-Toán học Trung ương thuộc RAS mới được thành lập, chủ yếu cho SOFÉ, và những cuộc thảo luận này đã đi vào tài liệu tổng hợp của chúng ta dưới tên gọi SOFÉ, mặc dù, như chúng ta đã chỉ ra, SOFÉ là tự động hóa tích hợp của kế hoạch hóa, chứ không phải là các cuộc thảo luận về mô hình kinh tế-toán học. Từ năm 1960 đến năm 1980, số lượng hệ thống quản lý tự động trong nền kinh tế quốc dân đã tăng hơn 4 lần (Bảng 2).

Bảng 2

Các hệ thống quản lý tự động trong nền kinh tế quốc dân (từ 1966 đến 1980)

	Tổng cộng	Trong đó
	1966–1980	1966–1970	1971–1975	1976–1980
ASU Doanh nghiệp (ASUP)	1378	151	838	389
ASU Quy trình Công nghệ	2040	170	564	1306
ASU Tổ chức Lãnh thổ	1146	61	631	454
ASU Bộ và Cơ quan	279	19	168	92
ASOI (Hệ thống Xử lý Thông tin Tự động)	254	13	108	133
Số lượng Hệ thống Quản lý Tự động (ASU)	5097	414	2309	2374

Nguồn: N.E. Kobrinsky, E.Z. Maiminas, A.D. Smirnov. Kinh tế Học Cybernetics. M.: Ekonomika, 1982. Tr. 390.

Về bản chất, SOFÉ (Hệ thống Hoạt động Kinh tế Tối ưu) lần đầu tiên trong kinh tế thế giới đã giải quyết vấn đề triển khai trí tuệ nhân tạo vào kinh tế, bởi vì không chỉ các nhà kinh tế và nhà toán học mà còn cả các nhà ngữ văn, nhà tâm lý học, nhà sử học, v.v., đã bắt đầu làm việc trong việc lập trình SOFÉ. SOFÉ đã khai sinh ra các nghiên cứu hệ thống và các khoa điều khiển học kinh tế , vốn đặc biệt phổ biến ở các trường đại học kinh tế vào những năm 1970 [18].

Nghịch lý nằm ở chỗ các nhà khoa học trẻ, những người nghiên cứu các vấn đề kế hoạch hóa và triển khai SOFÉ vào hoạt động của các cơ quan kế hoạch, được cử đi đào tạo tại Áo tại Trung tâm Phân tích Hệ thống (do Sally Zuckerman làm giám đốc, Stanislav Shatalin làm phó giám đốc), khi trở về không chỉ bác bỏ ý tưởng SOFÉ, mà còn trở thành nhà tư tưởng của thị trường, khẳng định rằng ban lãnh đạo các doanh nghiệp đã đưa dữ liệu phóng đại về hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp vào SOFÉ.

Hình thức sử dụng	Kết quả chính	Lĩnh vực ứng dụng quan trọng nhất
I. Cơ giới hóa và cơ giới hóa tích hợp các tính toán thường xuyên	Giải phóng người lao động khỏi các thao tác thủ công và nâng cao chất lượng tính toán	Các lĩnh vực có các thao tác thường xuyên về luân chuyển tài liệu và tính toán là đại trà và tiêu chuẩn (cung cấp vật chất-kỹ thuật, thương mại, ngân hàng, nghiệp vụ kế toán và thu ngân, đặt chỗ vận tải, v.v.)
II. Tích hợp xử lý dữ liệu trong các hệ thống tìm kiếm thông tin, đặc biệt là trong "cơ sở dữ liệu"	Nâng cao chất lượng quyết định nhờ cung cấp thông tin tốt hơn (về số lượng, kịp thời, khả năng so sánh dữ liệu, v.v.) cho những người ra quyết định	Các lĩnh vực mà việc quản lý đòi hỏi xử lý khối lượng lớn thông tin đa dạng, và trước hết là trong chế độ tác nghiệp và hiện tại (các doanh nghiệp lớn hiện đại, hệ thống năng lượng và giao thông, v.v.)
III. Giải quyết các loại nhiệm vụ quản lý mới, không thể thực hiện được nếu không có EVM, và trước hết là tối ưu hóa, theo đơn lẻ và theo chế độ quản lý	Nâng cao trực tiếp và về nguyên tắc chất lượng của các quyết định quản lý bằng cách phát triển và lựa chọn sơ bộ các phương án thay thế tốt nhất	Trong tất cả các lĩnh vực mà việc đặt ra các nhiệm vụ tương tự có thể được chính thức hóa và đảm bảo bằng thông tin và phương pháp giải quyết cần thiết; hiệu quả tăng theo quy mô của nhiệm vụ

Điều này là không đúng, vì ở Liên Xô có hệ thống kế hoạch hóa "dựa trên thành tựu đã đạt được". Tuy nhiên, khi những người theo chủ nghĩa toàn cầu sau khi trở về đã áp dụng những phương pháp từ phương Tây đối với Liên Xô như ở Ba Lan, Tiệp Khắc và các nước xã hội chủ nghĩa khác ở Đông Âu, chúng đã phát huy tác dụng. Các nước xã hội chủ nghĩa ở châu Á, những nước giữ lại kinh tế kế hoạch, đã nằm ngoài ảnh hưởng của họ, điều này gián tiếp chứng minh rằng kinh tế kế hoạch ở Liên Xô sụp đổ không phải do sự không phù hợp của nó, mà là do ảnh hưởng từ bên ngoài, dựa vào các lực lượng có định hướng thân phương Tây trong giới tinh hoa Nga.

Ngoài Trung Quốc và Liên Xô, hệ thống kế hoạch còn là đặc trưng của các nước Đông Âu (1945–1989). Cộng hòa Dân chủ Đức (GDR), Hungary, Ba Lan, Romania, Bulgaria, Tiệp Khắc và các nước xã hội chủ nghĩa khác ở Đông Âu đã áp dụng kế hoạch hóa chỉ thị trong sản xuất công nghiệp và, một phần, trong nông nghiệp. Lý do từ bỏ kinh tế kế hoạch của các nước này không nên được xem xét tách rời khỏi các quá trình chính trị, vốn dễ bị thay đổi nhanh chóng, không giống như sự tiến hóa của kinh tế quốc dân.

Vào cuối những năm 1970–1980, phương Tây đã từ bỏ mô hình dân chủ xã hội (vốn chung sống hòa bình với khối xã hội chủ nghĩa Đông Âu). Quá trình toàn cầu hóa bắt đầu, gắn liền với việc từ bỏ mô hình kinh tế công nghiệp, sự bành trướng toàn cầu của đồng đô la do Cục Dự trữ Liên bang (FED) Mỹ in ra, mua chuộc giới tinh hoa quốc gia, yêu cầu từ bỏ chủ quyền quốc gia, v.v. Ví dụ, có thể kể đến hoạt động của "Đoàn kết" (Solidarity) ở Ba Lan vào những năm 1980, tổ chức này có một cộng đồng người Ba Lan lớn ở Mỹ và thông qua đó, việc tài trợ cho "sự phẫn nộ của nhân dân ở Ba Lan" đã được thực hiện. Người đứng đầu "Đoàn kết", Lech Wałęsa, sau đó không hề che giấu rằng cuộc đảo chính chính trị ở Ba Lan đã được "Đoàn kết" thực hiện nhờ Mỹ. Trước đó, một cuộc đảo chính tương tự đã thất bại ở Tiệp Khắc vào đầu những năm 1970. Đã có những nỗ lực tổ chức đảo chính ở các nước dân chủ nhân dân khác. Sự phá hủy có mục đích của khối xã hội chủ nghĩa cuối cùng đã dẫn đến sự sụp đổ của hạt nhân gắn kết nó — Liên Xô. "Nước Nga Xô viết có hai kẻ thù có thể tiêu diệt nó. Đó là sự bao vây tư bản quốc tế và sự thoái hóa tư sản của đảng" — V. I. Lenin đã viết vào thời đó [19]. Ông đã đúng làm sao!

Các Mô hình Kế hoạch hóa Thay thế Hiện đại

Khác với các quốc gia này, Nam Tư xã hội chủ nghĩa đã phát triển mô hình riêng của mình là "chủ nghĩa xã hội tự quản" với kế hoạch hóa định hướng (khuyến nghị). Tại các doanh nghiệp có sự tự quản của công nhân, cuối cùng là nơi lập kế hoạch — sản xuất cái gì và số lượng bao nhiêu, dựa trên nhu cầu thị trường.

Kế hoạch hóa ở Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên (CHDCND Triều Tiên) (1945-nay) có thể được gọi là hoàn toàn đối lập với mô hình Nam Tư. Mặc dù có hệ tư tưởng độc lập ("Juche" — tự lực cánh sinh), nó phần lớn đã lặp lại mô hình kế hoạch của Liên Xô, đặc trưng cho những năm 1930–1940. Đất nước này đã tiến hành công nghiệp hóa trong công nghiệp và tập thể hóa trong nông nghiệp. Sự phát triển của Ủy ban Kế hoạch Nhà nước và kế hoạch 5 năm đã giúp một quốc gia trước đây lạc hậu, phải chịu lệnh trừng phạt kéo dài từ phương Tây, gia nhập "câu lạc bộ hạt nhân", thực hiện "chương trình Mặt Trăng" và tạo ra internet và trí tuệ nhân tạo của riêng mình.

Cuba — quốc gia xã hội chủ nghĩa thứ hai với kinh tế kế hoạch, đã chịu lệnh trừng phạt của Mỹ và các nước vệ tinh của họ khoảng 80 năm. Vị trí đảo quốc và sự thiếu vắng sản xuất công nghiệp trước cách mạng, đã không cho phép Cuba thể hiện những thành công tương tự như CHDCND Triều Tiên, nhưng dù sao, đất nước này vẫn giữ được chủ quyền và độc lập, nhờ hệ thống kinh tế kế hoạch.

Tiếp theo là các nước xã hội chủ nghĩa Đông Nam Á (Việt Nam, Lào, Campuchia) (1945-nay). Ở một mức độ nào đó, họ sao chép mô hình kế hoạch của Trung Quốc hiện đại với kế hoạch hóa trong điều kiện quan hệ thị trường.

Ấn Độ. Từ năm 1951 đến 2017, Ấn Độ đã lập kế hoạch 5 năm. Hiện tại, nước này đang thực hiện các chiến lược 7 năm và "tầm nhìn" 15 năm về phát triển kinh tế quốc dân. Từ năm 1947 đến nay, Ấn Độ cam kết với ý tưởng xã hội chủ nghĩa với diễn ngôn "chủ nghĩa xã hội dân chủ". Trong những năm gần đây, sự kiểm soát chặt chẽ đối với các ngân hàng tư nhân đã được thực hiện, ưu tiên cho tín dụng và đầu tư nhà nước vào kinh tế.

Na Uy, Pháp, Bỉ (1960-nay) vẫn đang thực hiện kế hoạch hóa định hướng: nhà nước tác động đến kinh tế thông qua khu vực nhà nước và các chương trình chiến lược (ví dụ: ngành dầu khí Na Uy).

Trong Chiến tranh thế giới thứ hai, tất cả các bên tham chiến hàng đầu với kinh tế tư bản: Vương quốc Anh, Mỹ, Đức, Nhật Bản và các nước khác đều áp dụng các phương pháp kinh tế huy động với việc kế hoạch hóa sản xuất, lực lượng lao động, phân phối thực phẩm, nhiên liệu và các sản phẩm, vật liệu chiến lược khác.

Đặc biệt cần lưu ý đến Pháp và các nước Tây Âu khác, những nước mà kinh tế hoạt động trong khuôn khổ kinh tế chiến tranh chung châu Âu thống nhất (1942–1945). Kế hoạch sản xuất cho họ được lập bởi Đức Quốc xã, và nguyên liệu thô, tài chính và lực lượng lao động được phân bổ theo các kế hoạch đó. Năm 1943, Maurice Allais, một nhà kinh tế và giám đốc các doanh nghiệp khác nhau trong những năm bị chiếm đóng, dựa trên nghiên cứu về kế hoạch hóa này đã xuất bản công trình cơ bản "Tìm kiếm Kỷ luật Kinh tế" (In Search of Economic Discipline), đặt nền móng cho "Kinh tế và Lãi suất" (Economie et Interet), mà sau đó ông đã giành được Giải Nobel [20].

Ngoài những điều đã xem xét ở trên, trên thế giới hiện đại có những quốc gia tuyên bố từ bỏ chủ nghĩa tư bản cổ điển và theo đuổi các mô hình phát triển thay thế. Trước hết, đó là các quốc gia được thành lập sau sự sụp đổ của Liên Xô vào những năm 1990 và các quốc gia, có thể nói, "định hướng xã hội chủ nghĩa".

Là các quốc gia có chủ nghĩa tư bản nhà nước mạnh mẽ, họ không từ chối hoàn toàn thị trường, nhưng tích cực điều tiết kinh tế, bao gồm cả các yếu tố kế hoạch hóa, hạn chế ảnh hưởng của "sự hỗn loạn thị trường" và tư bản tư nhân:

Belarus — "kinh tế thị trường định hướng xã hội" với sự thống trị của khu vực nhà nước;
Nga — mô hình hỗn hợp với sự kiểm soát nhà nước tăng cường trong các ngành chủ chốt (năng lượng, tổ hợp công nghiệp-quốc phòng, tài chính);
Iran — "kinh tế Hồi giáo" với việc cấm cho vay nặng lãi và thương mại không chính đáng, với vai trò đáng kể của các tập đoàn nhà nước;
Venezuela — mặc dù khủng hoảng, vẫn giữ diễn ngôn xã hội chủ nghĩa và điều tiết kinh tế của nhà nước;
Bolivia — "chủ nghĩa xã hội thổ dân" với việc quốc hữu hóa tài nguyên và hỗ trợ hợp tác xã;
Ethiopia — những nỗ lực "dân chủ cách mạng" với sự thống trị của đảng cầm quyền trong kinh tế;
Algeria, Angola — duy trì ảnh hưởng mạnh mẽ của nhà nước trong lĩnh vực dầu khí.

Các yếu tố kế hoạch hóa riêng lẻ vẫn được giữ lại từ thời Liên Xô ở Mông Cổ, Kazakhstan, Armenia, Azerbaijan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan, Gruzia.

Kết luận về Kinh tế Kế hoạch

Như vậy, kinh tế kế hoạch hấp dẫn phần lớn dân số hành tinh bởi vì nó:

Hiệu quả trong các tình huống khủng hoảng, điều này rất quan trọng đối với thế giới bất ổn mà chúng ta đang sống.
Định hướng vào sự ổn định xã hội và bình đẳng, điều mà Nga tuyên bố, bắt đầu từ Hiến pháp và kết thúc bằng các Chiến lược tiếp theo 2020–2035.
Cho phép tập trung nguồn lực vào các hướng chiến lược, sắp xếp thứ tự và mức độ ưu tiên của các nhiệm vụ được giải quyết.
Bền vững trước các cú sốc bên ngoài. Nó độc lập với sự biến động thị trường, thường xuyên được tạo ra bởi các nhà đầu cơ và người chơi "tăng/giảm giá" quốc tế.
Không giống như kinh tế thị trường, nơi việc theo đuổi lợi nhuận kích thích bao bì nhiều màu sắc hoàn toàn không cần thiết, hệ thống kế hoạch định hướng vào giảm giá thành, và về mặt này, nó có các phẩm chất về hợp lý hóa tài nguyên và thân thiện với môi trường.
Đất nước chúng ta bắt đầu tràn ngập rác thải sau khi chuyển sang thị trường. Ở Liên Xô, bao bì và đồ đựng được sử dụng nhiều lần, bao bì là giấy, không có túi nhựa và chai nhựa.
Thực hiện chính sách khoa học và kỹ thuật thống nhất dưới kinh tế kế hoạch, điều này tăng cường tiềm năng công nghệ của đất nước nhiều lần. Không cần phải đưa ra các ví dụ đã quá quen thuộc về các lò phản ứng hạt nhân, tàu phá băng, công nghệ vũ trụ đầu tiên và các thành tựu khác, nhờ đó Nga vẫn được đánh giá cao trong thế giới hiện đại. Nhưng chúng ta không thể gọi tên bất kỳ phát minh hay thành tựu nào mà nước Nga hiện đại tự mình tạo ra, mà không dựa vào trường phái khoa học kỹ thuật Xô viết. Câu thần chú rằng chỉ có doanh nhân là nhà đổi mới, không hiệu quả ở đất nước chúng ta.

Các lập luận được đưa ra không nhằm mục đích khôi phục hệ thống kế hoạch theo mô hình Liên Xô. Nhưng cần phải làm gì đó với sự hỗn loạn của thị trường. Chiến dịch quân sự đặc biệt (SVO) đã cho thấy không chỉ chủ nghĩa anh hùng của người Nga, chủ yếu là người Nga về tinh thần chứ không phải về hộ chiếu, mà còn cả các vấn đề với sản xuất hàng loạt, kỷ luật sản xuất, giá thành, tín dụng, lãi suất thương mại bóp nghẹt, và nhiều vấn đề khác nữa. Thời gian tạm lắng hòa bình sẽ cho phép suy nghĩ phê phán về những điều không nên nói trong thời chiến.

Danh Sách Nguồn Tham Khảo

“Ba phần tư người Nga coi kỷ nguyên Xô Viết là tốt nhất trong lịch sử đất nước” https://www.vedomosti.ru/ (ngày truy cập 08.04.2025).
Đất nước Xô Viết trong 50 năm. Tuyển tập thống kê. — M.: Statistika, 1967. — Tr. 5.
Kinh tế chính trị. Sách giáo khoa. — M.: Gospolitizdat, 1954. — 703 tr.
Em. Kant. Phê phán Lý tính Thuần túy. — M.: Nauka, 1957. — Tr.104.
Cục Thống kê Quốc gia CHND Trung Hoa. The Average Annual Wage of Persons Employed in Urban Non-Private Units in 2022 // Thông cáo báo chí của Cục Thống kê Quốc gia Trung Quốc ngày 10.05.2023 stats.gov.cn
J. K. Galbraith. Xã hội công nghiệp mới (bản dịch tiếng Nga. L.Ya. Rozovsky, Yu.B. Kochevrin, B.P. Likhachev và những người khác. M., 2004 // Xuất bản điện tử: Trung tâm Công nghệ Nhân văn (ngày truy cập 06.04.2025).
Raymond Barre. Kinh tế chính trị: gồm 2 tập. Tập 2 / dịch từ tiếng Pháp. — M.: Mezhdunarodnye otnosheniya, 1995. — Tr.174.
Đất nước Xô Viết trong 50 năm. Tuyển tập thống kê. — M.: Statistika, 1967. — Tr. 4.
Kashkarov M. P. Về Hội đồng Kinh tế Quốc dân Nga. — Nxb. «Kolos», 1889. — Tr. 2.
N. Kh. Bunge. Ghi chép sau khi chết // Dòng sông thời gian (sách lịch sử và văn hóa) Quyển 1. — M.: Reka vremen-Ellis Lak., 1995. — Tr. 248.
S. Yu. Witte. Đề cương bài giảng về kinh tế quốc dân và nhà nước, được giảng cho Hoàng thân Đại Công tước Mikhail Alexandrovich vào năm 1900–1902». M.: Quỹ «Nachala». M., 1997. Tr. 412.
Witte S. Yu. Kinh tế quốc gia và Friedrich List. — M.: ROSSPEN, 2024. — Tr. 281.
Blagikh I. A. Lịch sử tư tưởng kinh tế ở Nga. — M.: RUSAINS, 2024. — Tr. 217.
Blagikh I. A. Điều tiết nhà nước đối với thị trường toàn Nga: những năm 30 thế kỷ XIX — những năm 30 thế kỷ XX / Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế. — St. Petersburg, 2002. — Tr. 253.
Blagikh I. A., Gazizullin N. F., Yakovleva N. G., Titov V. O. Xã hội công nghiệp trong thế kỷ XXI: đánh giá lại «trào lưu chính» bởi các nhà kinh tế Nga // Vấn đề kinh tế hiện đại. — 2017. — № 2(62). — Tr. 286–287.
Điều khiển học. Khả năng và giới hạn không giới hạn. Tình trạng hiện tại / Dưới sự biên tập của A. I. Berg, A. G. Spirkin, B. V. Biryukov. — M.: Nauka, 1980. — Tr. 28.
Nghị quyết của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô và Hội đồng Bộ trưởng Liên Xô ngày 21 tháng 5 năm 1963 «Về việc cải thiện việc lãnh đạo triển khai kỹ thuật tính toán và hệ thống quản lý tự động vào nền kinh tế quốc dân» // Lưu trữ Nhà nước Liên bang Nga (GA RF). F. R-5446. Op. 106. D. 1324. L. 160–172. // https://statehistory.ru/5696/Proektirovanie-avtomatizirovannoy-sistemy-upravleniya-narodnym-khozyaystvom-SSSR-v-usloviyakh-ekonomicheskoy-reformy-1965-g/
Điều khiển học: quá khứ cho tương lai / Dưới sự biên tập của A. I. Berg. — M.: Nauka, 1989. — Tr. 7–11.
Lenin V. I. Toàn tập. Tập 45. — Tr.203.
Các nhà đoạt giải Nobel về kinh tế. Gồm 3 tập. Tập 3 / Dưới sự biên tập của A. G. Khudokormov. — M.: Infra-M, 2017. — Tr. 204.

Tìm kiếm Blog này

Lịch sử Liên Xô huyền thoại và sự thật