CHUYẾN THĂM CỦA PHÁI ĐOÀN CÔNG NHÂN ĐIỀU TRA TÌNH HÌNH TẠI THUỘC ĐỊA DƯỚI SỰ LÃNH ĐẠO CỦA G. PÉRY ĐẾN ĐÔNG DƯƠNG VÀO NĂM 1934 VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐẾN SỰ PHÁT TRIỂN TIẾP THEO CỦA PHONG TRÀO GIẢI PHÓNG DÂN TỘC VIỆT NAM
Trong nhiều công trình của các nhà sử học Việt Nam về phong trào giải phóng dân tộc ở Đông Dương vào những năm 1930, thường đề cập đến chuyến thăm của phái đoàn công nhân điều tra tình hình tại thuộc địa đến Nam Kỳ và Campuchia, tuy nhiên, cho đến nay vẫn chưa có công trình nào xem xét vấn đề ảnh hưởng của chuyến thăm này đến sự phát triển của phong trào cách mạng tại các thuộc địa của Pháp ở Đông Nam Á.
Sau làn sóng đấu tranh chống thực dân 1930-1931, Việt Nam chìm trong cuộc đàn áp quy mô lớn, nhằm vào phong trào giải phóng dân tộc và, đặc biệt, vào Đảng Cộng sản Đông Dương (ĐCSĐD) vừa mới thành lập. Cảnh sát tiếp tục thành công trong các hoạt động “quét sạch” chính trường ngầm của Việt Nam cho đến đầu năm 1933. Mùa xuân cùng năm, chính quyền Pháp quyết định tổ chức một phiên tòa trình diễn công khai quy mô lớn ở Sài Gòn đối với những người cộng sản Việt Nam đầu tiên.
Các lực lượng chính trị cánh tả ở chính quốc đã đáp trả những hành động đó bằng một phong trào ủng hộ các tù nhân Việt Nam: vào ngày 9 tháng 3 năm 1933, tại Pháp, Ủy ban Ân xá Đông Dương (hay Ủy ban Ân xá và Bảo vệ người Đông Dương và các dân tộc thuộc địa) đã được thành lập. Đảng Cộng sản Pháp (ĐCS Pháp) đã tích cực tham gia vào việc thành lập ủy ban này và trên thực tế, là động lực chính của sáng kiến này.
“Ủy ban Ân xá Đông Dương và những kết quả tuyệt vời trong hoạt động của nó... là một điểm tích cực trong công việc thuộc địa của đảng”, một trong các tài liệu của ĐCS Pháp ghi nhận. “Ban đầu, trong một thời gian, có nguy cơ quyền kiểm soát ủy ban có thể tuột khỏi tay chúng ta: các thư ký đương nhiệm của nó là một tay chỉ điểm người Pháp và những người Trotskyist An Nam. Sau các cuộc họp của [phái đoàn] cộng sản, chúng ta đã xoay sở để khắc phục tình hình này và, bất chấp nhiều khó khăn, ủy ban vẫn tồn tại và hơn nữa, nó rất hữu ích: hơn 200 trí thức nổi tiếng đã tham gia vào đó với sự quan tâm”. Thật vậy, Ủy ban Ân xá bao gồm các nhân vật nổi tiếng như Francis Jourdain, Romain Rolland, Paul Langevin, Marius Moutet, André Viollis, Louis Roubaud và nhiều người khác.
Phiên tòa xét xử các nhà cộng sản Việt Nam (cái gọi là “vụ án 121”) đã diễn ra tại Sài Gòn từ ngày 2 đến ngày 6 tháng 5 năm 1933. Các bản án rất nặng, đặc biệt, 8 người trong số những người ra trước tòa án hình sự Sài Gòn đã bị kết án tử hình, 19 người bị tù chung thân. Ngay cả Toàn quyền Đông Dương Pierre Pasquier cũng đã đề nghị Bộ trưởng Bộ Thuộc địa lúc bấy giờ là Albert Sarraut thể hiện lòng khoan dung và viết rằng ông “rất đau khổ khi biết sự khắc nghiệt của bản án”.
Huy động các lực lượng cánh tả và cực tả chính trị của chính quốc, Ủy ban Ân xá đã bắt đầu một chiến dịch mạnh mẽ tại Pháp. Trên báo chí, áp phích đường phố, tờ rơi, tại các cuộc mít tinh, lời kêu gọi hủy bỏ bản án tàn bạo đã vang lên. Đây là cách ĐCS Pháp mô tả các hoạt động của Ủy ban Ân xá: “Các trí thức nổi tiếng... trong giới của họ tiến hành một cuộc tuyên truyền rộng rãi dựa trên các tài liệu do Ủy ban cung cấp. Ủy ban chuyển tài liệu của mình cho báo chí ‘cánh tả’, cho tờ báo Le Populaire, toàn bộ báo chí Đông Dương nói về nó, nó nhận được thư từ từ thuộc địa, chứng tỏ một tiếng vang chính trị rộng lớn ở Đông Dương”. Ngoài ra, một phái đoàn của ủy ban đã gặp tổng thống Pháp, gửi một bức điện phản đối tới P. Pasquier với yêu cầu xem xét lại vụ án Sài Gòn. Trong Quốc hội, M. Moutet đã yêu cầu A. Sarraut công bố luật ân xá.
Một phản ứng khác đối với chính sách khủng bố trắng là việc tổ chức Phái đoàn công nhân điều tra tình hình ở Đông Dương. Công việc thành lập phái đoàn này đã được Ủy ban thực hiện với sự hợp tác của ĐCS Pháp, Tổ chức Hỗ trợ Cách mạng Quốc tế (МОПР) và Tổng Liên đoàn Lao động Hợp nhất (УВКТ). Mặc dù Ủy ban Thuộc địa của ĐCS Pháp thừa nhận rằng công việc tổ chức chiến dịch cử Phái đoàn Công nhân là không đủ và diễn ra “thiếu quy mô và nhịp độ cần thiết” , nhưng dù sao đi nữa, đến tháng 12 năm 1933, chủ yếu thông qua МОПР, 60.000 Franc đã được quyên góp cho mục đích này.
Theo sáng kiến của một số nhà hoạt động ĐCSĐD, để hỗ trợ Phái đoàn Công nhân tại Việt Nam, một Ủy ban Thu thập Tài liệu đã được thành lập, trong đó có cả những người Trotskyist. Đặc biệt, một trong những người lãnh đạo của những người ủng hộ Trotsky ở Nam Kỳ, Tạ Thu Thâu, đã đứng đầu ủy ban này.
Vào ngày 25 tháng 1 năm 1934, Phái đoàn Công nhân đã lên tàu André Lebon đến Đông Dương. Thành phần của phái đoàn có ba người: Nghị sĩ Quốc hội Gabriel Péry, đại diện cho ĐCS Pháp và tờ báo L'Humanité; Bruno của UCTU; Jean Chantron (còn gọi là Barthel) của МОПР. Vào ngày 18 tháng 2, khi đến Sài Gòn, họ được một người ủng hộ đảng cộng sản, luật sư địa phương Charles Kanceyery, tham gia với tư cách là đại diện của Ủy ban Ân xá.
Nhiệm vụ chính thức của phái đoàn là, trước hết, tiến hành một cuộc điều tra công khai ở Nam Kỳ, An Nam và Bắc Kỳ: nghiên cứu tại chỗ các điều kiện sống của giai cấp công nhân, tình hình chính trị mà họ hoạt động, quy mô đàn áp, tình trạng các cơ sở giam giữ và điều kiện trong đó. Một mục tiêu khác là thể hiện sự đoàn kết về mặt tinh thần và vật chất của những người lao động Pháp và Đông Dương, đặc biệt là phân phối viện trợ cho các nạn nhân của khủng bố. Báo cáo của phái đoàn ghi nhận: “Có tính đến tính chất chính thức của sứ mệnh và sự giám sát của cảnh sát..., các nhiệm vụ phải được thực hiện hoàn toàn trong phạm vi hợp pháp và không thiết lập liên lạc với các tổ chức cách mạng ngầm của thuộc địa”.
Những lo ngại này không phải là không có cơ sở. Thật vậy, các thành viên của phái đoàn đã bị cảnh sát giám sát chặt chẽ ngay từ khi họ đến. Sự theo dõi được thiết lập cả tại khách sạn nơi họ ở và các di chuyển của họ. 18 cảnh sát, trong đó có 16 người Việt Nam, đã đi cùng phái đoàn trong tất cả các chuyến đi trên một hoặc hai chiếc ô tô và tìm cách ngăn cản G. Péry và những người đi cùng ông giao tiếp với người dân địa phương. Các thành viên phái đoàn ghi nhận rằng các biện pháp của cảnh sát còn trở nên nghiêm ngặt hơn kể từ khi René Robin được bổ nhiệm làm Toàn quyền Đông Dương (28 tháng 2 năm 1934).
Sự chống đối của chính quyền không chỉ giới hạn ở việc theo dõi. Phái đoàn Công nhân đã bị cấm vào Bắc Kỳ và An Nam, và cũng bị từ chối quyền thăm các cơ sở giam giữ và doanh trại của người Việt Nam. Hai cuộc mít tinh đã được lên kế hoạch (một trong số đó dành chủ yếu cho người châu Âu, cuộc còn lại cho người Việt Nam), mặc dù đã được chính thức cho phép, nhưng đã bị hủy bỏ dưới áp lực của chính quyền.
Các nhà hoạt động cộng sản Nam Kỳ hoạt động hợp pháp, những người Trotskyist và các chính trị gia Việt Nam không thuộc các phong trào chính trị này đã hỗ trợ các hoạt động của Phái đoàn Công nhân: Nguyễn Văn Tạo, Trần Văn Thạch, Lê Văn Thức, Phan Văn Chánh, Tạ Thu Thâu, Nguyễn Văn Chơn, Trịnh Hưng Ngẫu, Ngô Văn Tam, Nguyễn Thế Truyền. Một nhà cách mạng Việt Nam nổi tiếng Nguyễn An Ninh đã đặc biệt giúp đỡ trong việc tổ chức công việc của phái đoàn, người đã được chọn theo đề nghị của C. Kanceyery làm phiên dịch và người đi kèm thường xuyên của phái đoàn.
Bất chấp sự theo dõi và nhiều trở ngại do chính quyền thực dân tạo ra, Phái đoàn Công nhân đã có thể thực hiện một số chuyến đi ở Nam Kỳ và một chuyến thăm Campuchia kéo dài bốn ngày, trong đó đã có các chuyến thăm đến hơn 20 ngôi làng, chủ yếu ở các khu vực là trung tâm của các cuộc nổi dậy chống thực dân vào năm 1930-1931. G. Péry và những người đi cùng ông đã có thể gặp gỡ các gia đình của các tù nhân và bạn bè của họ. Báo cáo, đặc biệt, ghi nhận rằng ngay cả các tù nhân cũng biết về hoạt động của Phái đoàn Công nhân.
Do đó, một lượng lớn tài liệu đã được thu thập, một phần trong số đó đã được Ủy ban Thu thập Tài liệu của Việt Nam cung cấp, ví dụ như danh sách 2000 người đang thụ án trên đảo Côn Đảo. Các thành viên của phái đoàn đến từ Pháp đã trao cho C. Kanceyery 5000 franc: 3000 franc dự kiến sẽ được phân phát cho các tù nhân, và 2000 franc còn lại được giữ lại để dự phòng nhằm trao cho những người đã mãn hạn tù, để họ trở về nơi cư trú và đáp ứng các nhu cầu ban đầu của họ. 250 franc khác, được quyên góp ở Paris trong số “những người Đông Dương”, đã được gửi đến Huế cho một nhà báo “có thiện cảm” với mục đích để ông chuyển cho những người bị ảnh hưởng bởi cơn bão gần đây đã quét qua An Nam.
Liên quan đến nhiệm vụ tạo ra một tiếng vang lớn cho chuyến thăm của Phái đoàn Công nhân đến Đông Dương, thể hiện sự đoàn kết của những người lao động Pháp và các thuộc địa, sự chú ý đặc biệt đã được dành cho chiến dịch trên báo chí địa phương. Các cuộc họp báo đã được tổ chức, và đối với mỗi lệnh cấm của chính phủ, phái đoàn đều đáp lại thông qua các tờ báo địa phương. Đây là cách các thành viên của phái đoàn tự đánh giá phản ứng của báo chí Sài Gòn: ban đầu, phản ứng của nó “có tính chất thông tin và, dường như, thiện chí, sau đó, đặc biệt là sau khi R. Robin được bổ nhiệm..., nó trở nên vô cùng thù địch”. Tuy nhiên, hoạt động của phái đoàn không bị các tờ báo tiếng Pháp ở Nam Việt Nam phớt lờ, và đó chính là mục tiêu của Phái đoàn Công nhân: “Các tuyên bố chính thức, bài báo, phản đối khác nhau mà chúng tôi đưa ra đã... được đăng trên báo chí tư sản hàng ngày hoặc hàng tuần này, xuất bản bằng tiếng Pháp”. “Trong những ngày cuối cùng chúng tôi ở lại, báo chí này, theo sự chỉ đạo của cảnh sát hoặc chính phủ, đã đăng các bài báo khiêu khích, kêu gọi tấn công chúng tôi trong các cuộc mít tinh mà chúng tôi đã lên kế hoạch. Về phần báo chí tiếng An Nam, do bị kiểm duyệt, nó không đăng một từ nào về chúng tôi”.
Nhìn chung, bất chấp nhiều khó khăn, các thành viên của phái đoàn vẫn hài lòng với kết quả của sứ mệnh: “1. Bất chấp các lệnh cấm, chúng tôi đã có thể thu thập tài liệu và thấy đủ để thực hiện một chiến dịch tốt ở Pháp; 2. Tiếng ồn ào trên báo chí tư sản, sự phấn khích do chúng tôi đến và các chuyến thăm của chúng tôi đến các làng và nhà máy, cuối cùng, công việc được thực hiện bởi báo chí bất hợp pháp, cũng như các mối liên hệ sống động trong các nhà tù đã làm công việc của họ—thông tin về sứ mệnh của chúng tôi đã được những người lao động An Nam biết đến và họ đã thấy định hướng chính trị của nó”, báo cáo của Phái đoàn Công nhân ghi nhận.
Phù hợp với các khuyến nghị đã được đưa ra tại Paris, G. Péry và các đồng chí của ông đã không thiết lập liên lạc trực tiếp với bộ máy ngầm của ĐCSĐD, đang được khôi phục ở Nam Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Trần Văn Giàu, một sinh viên tốt nghiệp Đại học Cộng sản của những người lao động phương Đông (КУТВ) ở Moscow trở về. Trong khi đó, họ đã có thể thiết lập liên lạc với Đảng Cộng sản thông qua các trung gian. Rõ ràng, người trung gian đó là phiên dịch và người đi kèm của phái đoàn Nguyễn An Ninh, thông qua đó một cựu sinh viên KUTV khác, thành viên ĐCSĐD Nguyễn Văn Chân, đã có cơ hội chuyển và nhận thông tin, tài liệu và các tài liệu khác. Bằng con đường này, một số tài liệu của Quốc tế Cộng sản và một số bài báo từ tạp chí “Quốc tế Cộng sản” đã được chuyển cho những người cộng sản Việt Nam hoạt động bất hợp pháp. Một số tiền cũng đã được chuyển cho Đảng Cộng sản, có lẽ là 1000 franc Pháp, được G. Péry trao cho “các tổ chức cách mạng để xuất bản một tờ báo bất hợp pháp”. Trong đó, phải có thông tin về hoạt động của Phái đoàn Công nhân tại Đông Dương và một gói yêu cầu do phái đoàn từ Pháp xây dựng được in.
Các thành viên hoạt động bất hợp pháp của Đảng Cộng sản Đông Dương cũng đã có thể báo cáo về tình hình mà tổ chức của họ đang hoạt động. Theo lời những người cộng sản Nam Kỳ, đảng vào thời điểm này đang tiến hành tái tổ chức hàng ngũ sau những cuộc đàn áp nặng nề nhất, gặp phải những khó khăn không thể tưởng tượng nổi. Liên lạc với các tổ chức ở Bắc và Trung Việt Nam rất khó khăn. Có một sự thiếu hụt đáng kể về nguồn lực vật chất. “Chúng tôi không chỉ không thể đào tạo các nhà cách mạng chuyên nghiệp..., mà chúng tôi thậm chí thường không có phương tiện để mua giấy, mực in và gelatin, để nhân bản các bản sao”, những người hoạt động ngầm than phiền. Ngoài ra, công việc của ĐCSĐD còn bị ảnh hưởng bởi sự thiếu hụt tài liệu Mác-Lênin.
Đồng thời, tổ chức đã bắt đầu công việc triệu tập Đại hội I của ĐCSĐD. Những người cộng sản Nam Việt Nam đã trình bày trước Phái đoàn Công nhân những kế hoạch sau: “Đến cuối nửa đầu năm 1934, chúng tôi sẽ chuẩn bị Đại hội I của Đảng Cộng sản, nơi chúng tôi sẽ đề xuất các đại biểu thảo luận và phê duyệt chương trình và điều lệ của đảng. Thông qua việc chuẩn bị đại hội đảng, thông qua việc tái tổ chức của nó, cần phải tái tổ chức các công đoàn trên cơ sở các ngành công nghiệp, phát triển các liên minh nông dân và các tổ chức quần chúng khác”.
Tuy nhiên, theo G. Péry và những người đi cùng ông, hai vấn đề chính phải được giải quyết tại đại hội sắp tới: thứ nhất, tạo ra một bộ máy lãnh đạo của ĐCSĐD, có khả năng đảm bảo sự thống nhất trong hành động của tổ chức, bất chấp sự đàn áp và khó khăn trong việc liên lạc giữa các khu vực khác nhau của Đông Dương thuộc Pháp, và thứ hai, “thiết lập mối quan hệ phù hợp hơn giữa các đồng chí hoạt động bất hợp pháp và các đồng chí, mặc dù sống dưới sự giám sát chặt chẽ của cảnh sát, nhưng vẫn hoạt động trong phạm vi hợp pháp và do đó có thể mang lại sự hỗ trợ đáng kể cho đảng”.
Việc triệu tập Đại hội I, trái với kế hoạch của những người cộng sản Nam Kỳ, đã bị hoãn lại. Nhưng những vấn đề do Phái đoàn Công nhân đặt ra đòi hỏi phải có giải pháp. Và nếu vấn đề thứ nhất tạm thời (cho đến khi Ban Chấp hành Trung ương ĐCSĐD được thành lập) được giải quyết bằng việc thành lập Cục Lãnh đạo Hải ngoại của ĐCSĐD, được thành lập theo chỉ thị của Quốc tế Cộng sản, vào nửa đầu năm 1934 tại Trung Quốc bởi Lê Hồng Phong (bí thư), Hà Huy Tập (phụ trách tuyên truyền) và Nguyễn Văn Dựt (phụ trách kiểm soát) , thì vấn đề thứ hai có tính chất phức tạp hơn.
Có vẻ như việc bắt đầu hoạt động hợp pháp có hệ thống của ĐCSĐD có liên quan chặt chẽ đến việc khôi phục bộ máy đảng ở Nam Kỳ, diễn ra từ đầu năm 1933 dưới sự lãnh đạo của Trần Văn Giàu. Theo cảnh sát mật Pháp Sûreté, chính dưới ảnh hưởng của ông mà Nguyễn Văn Tạo, người đã trở về từ Pháp vào năm 1931, bắt đầu đóng một vai trò tích cực trong đời sống chính trị chính thức của thuộc địa. Điều này cũng được chính Nguyễn Văn Tạo gián tiếp xác nhận trong một cuộc gặp mặt cá nhân với G. Péry: “Bất chấp những khó khăn lớn, khi trở về Đông Dương, ông đã liên lạc với Đảng Cộng sản... sự hợp tác của ông với tờ báo Sài Gòn (đó là tờ báo Trung Lập - I.U.) đã diễn ra với sự đồng ý của [Đảng] cộng sản. Cũng với sự đồng ý của [Đảng] cộng sản, một danh sách công nhân (trong đó có Nguyễn Văn Tạo. I.U.) đã được đề cử [cho cuộc bầu cử vào Hội đồng Thành phố Sài Gòn năm 1933], toàn bộ chiến dịch của danh sách này đã được [Đảng] cộng sản ủng hộ”, nghị sĩ Pháp đã tóm tắt cuộc trò chuyện với nhà cách mạng Việt Nam.
Đường lối chiến lược nhằm đưa một phần công việc của ĐCSĐD ra khỏi hoạt động ngầm và hình thành “mặt trận hợp pháp” đấu tranh chống chủ nghĩa thực dân, được những người cộng sản Nam Kỳ thông qua dưới sự lãnh đạo của Trần Văn Giàu, cũng được xác nhận bởi ý định tiếp tục tham gia vào đời sống chính trị chính thức của thuộc địa. “Chúng tôi lưu ý”, các thành viên của Phái đoàn Công nhân viết, “rằng trong vài tháng tới sẽ có cuộc bầu cử vào Hội đồng Thuộc địa và đảng của chúng tôi dự định sử dụng chiến dịch này để phổ biến và quảng bá chương trình của các yêu cầu trước mắt của mình”.
Ngoài việc tham gia bầu cử, theo cùng một chính sách này, các thành viên ĐCSĐD ở Nam Việt Nam đã tìm cách tạo ra một cơ quan báo chí hợp pháp. Vài tháng trước chuyến thăm của Phái đoàn Công nhân, vào tháng 10 năm 1933, những người cộng sản hoạt động ngầm đã thảo luận vấn đề này với thành viên QTCS - Dalburo, người đã ghé thăm Nam Kỳ. Đặc biệt, họ đã yêu cầu ông cung cấp cho họ một khoản tiền 500 piastre (300 đô la Mỹ). “Số tiền này”, báo cáo của đặc phái viên Quốc tế Cộng sản ghi nhận, “sẽ đảm bảo việc xuất bản một tờ báo hàng tuần trong ba tháng với số lượng 3000 bản”.
Yêu cầu giúp đỡ trong việc xuất bản báo chí hợp pháp đã được lặp lại với Phái đoàn Công nhân. “Các đồng chí hỏi”, báo cáo trong phần về khả năng hỗ trợ ĐCSĐD nói, “liệu đảng có thể đảm bảo việc xuất bản một tờ báo bằng tiếng Pháp, sẽ là tờ báo chính thức của Đảng Cộng sản Đông Dương hay không. Điều này sẽ chấm dứt sự nhầm lẫn nguy hiểm, chẳng hạn như việc tờ báo thuộc địa (Monde) xuất bản các bài báo cách mạng, có định hướng cánh tả, nhưng ban biên tập của nó, ít nhất là đáng ngờ”. Trong báo cáo của phái đoàn công nhân, nhìn chung, một câu trả lời tích cực đã được đưa ra cho yêu cầu này: “Việc xuất bản một tờ báo sẽ tốn bao nhiêu? Ai sẽ tham gia ban biên tập? Nó sẽ được xuất bản thường xuyên như thế nào? Đây đều là những câu hỏi riêng tư cần được giải quyết sau này”.
Vào ngày 18 tháng 3, tức là đúng một tháng sau khi đến Sài Gòn, phái đoàn đã lên đường trở về chính quốc (đến Pháp vào ngày 11 tháng 4). Rõ ràng, chính tại Paris, vấn đề bắt đầu xuất bản một cơ quan báo chí hợp pháp đã được giải quyết. Ý tưởng này đã nhận được sự ủng hộ của ĐCS Pháp, nhưng không phải dưới hình thức “tờ báo chính thức của Đảng Cộng sản Đông Dương”. Trong kế hoạch làm việc của Ủy ban Thuộc địa của ĐCS Pháp vài tháng sau khi Phái đoàn Công nhân trở về (10 tháng 7 năm 1934), đã có kế hoạch “xuất bản một tờ báo hợp pháp ‘độc lập’ mới (được đặt trong ngoặc kép trong văn bản. I.U.) với một giám đốc người Pháp”. Do đó, việc xuất bản cơ quan báo chí đã được cho phép, và sự giúp đỡ cần thiết, dường như, đã được cung cấp. “Sự độc lập” của ban biên tập tờ báo La Lutte được tái lập vào ngày 4 tháng 10 năm 1934 tại Sài Gòn, đã được đảm bảo bởi sự hiện diện trong đó, ngoài những người cộng sản, còn có những người Trotskyist và các chính trị gia cánh tả độc lập.